DE HISTORIE VAN WEHL IN JAARTALLEN
Bodemvondsten hebben
aangetoond dat in de omgeving van Wehl al heel vroeg sprake is
geweest van menselijke bewoning. Zo zijn op een akkerland tientallen van
vuursteen gemaakte voorwerpen gevonden, die afkomstig zijn uit het
midden van de steentijd (ca. 8300 - 4400 voor Christus).
Ook is er in Wehl een nederzetting geweest, die in ieder geval
van omstreeks 200 voor Christus tot ongeveer 600 na Christus bewoond
was. Voorts zijn in Wehl scherven gevonden uit de voor-karolingische en
karolingische tijd (Frankische koningsdynastie van ca. 750 - 1000 na
Christus).
De naam Wehl komt voor het eerst voor in een akte uit 1200. Tot
aan de Franse Tijd is Wehl Duits gebied; sinds 1816 is het
Nederlands; hierbij moeten we wel bedenken dat het onderscheid Duits en
Nederlands niet altijd gemaakt kon worden.
1200 - 1647
In deze tijd kan men nog niet van Duits of Nederlands spreken. Het zijn
de graven (later hertogen) van Kleef en Gelder, en zijdelings ook de
graaf van Bergh, die hier hun bezittingen en belangen hebben. Door
oorlogen, vererving en verpanding treden voortdurend verschuivingen
in de machtsverhoudingen op. Zo behoort omstreeks 1400 de helft van de
nederzetting Wehl (kern) aan Kleef en de andere helft
(buitengebied) aan Gelder. In de loop van de vijftiende eeuw krijgt
Kleef echter steeds vastere voet in het gebied. Wehl heeft in
die tijd een eigen "gericht" dat naast rechtspreken ook andere taken
heeft zoals het vastleggen van boedelscheidingen en kooptransacties van
onroerende goederen. Het jaar 1487 brengt verandering, omdat Zevenaar
stadsrechten krijgt waardoor het Wehlse gericht verplaatst wordt naar
Zevenaar, waar vanaf die tijd bestuurszaken geregeld worden voor de stad
Zevenaar en het ambt Liemers (de plaatsen Oud-Zevenaar, Groessen, Loo,
Duiven en Wehl). Dit duurt zo'n 160 jaar.
1647 - 1765
Tegen het einde van de Tachtigjarige Oorlog in 1647 splitst de Kleefse
hertog Wehl van het ambt Liemers af. Vanaf 1647 kent Wehl,
ondanks protest van Zevenaar, weer een eigen gericht, dat wordt
uitgeoefend door de landdrost van Bergh als richter, bijgestaan door
enkele plaatselijke schepenen.
Het hertogelijke Kleefse Huis sterft in 1619 uit en de titel
'Hertog van Kleef' inclusief bezittingen en rechten gaan over op de
markgraaf van Brandenburg, dat in 1701 uitgroeit tot het
koninkrijk Pruisen; daardoor wordt Berlijn voor Wehl de
hoofdstad, maar de meeste aangelegenheden, waarvoor men een hogere
overheid nodig heeft, kunnen in de provincie-hoofdstad Kleef (Kleve) of
in Emmerik (Emmerich) geregeld worden.
Enclave
Hoewel betwist door Gelre, maakte Wehl reeds in de eerste helft
van de 14e eeuw deel uit van het Hertogdom Kleef. Aanvankelijk vormt het
met de eveneens Kleefse gebieden Didam en Beek een geheel. Wanneer een
eeuw later beide laatstgenoemde gebieden aan Bergh komen, krijgt Wehl
de eigenaardige positie van ENCLAVE, d.w.z. een rondom door vreemd
territoir ingesloten gebied. Het feit dat Wehl (katholiek)
geheel door Gelders (protestants) gebied is omgeven, brengt met zich mee
dat bijvoorbeeld bij militaire aflossingen omzichtig te werk dient te
worden gegaan. Om geen aanstoot te geven bewegen de Kleefse, later
Pruisische, detachementen zich ongewapend en onge-uniformeerd over
Nederlands grondgebied, om eerst bij de grens van de Heerlijkheid hun
wapens en uniformen van de karren te halen en daarna in vol ornaat de
enclave binnen te marcheren.
1765 -
1806
|
|
1806 - 1816
Wehl hoort in 1806 tot het Franse revolutionaire hertogdom; later
groothertogdom Berg. Deze staat heeft Dusseldorf tot hoofdstad. De naam
Berg houdt verband met het aldaar gelegen 'Bergische Land' en
staat volledig los van het graafschap Bergh ('s-Heerenberg). Twee
jaar later ondergaat Wehl de bestuursreorganisatie, die in Berg
plaatsvindt. Wehl wordt een gemeente binnen het kanton Emmerik.
Na weer twee jaar, eind 1810, vindt de rechtstreekse inlijving bij
Frankrijk plaats. De nederlaag van Napoleon weerspiegelt zich ook in de
Wehlse geschiedenis, waardoor Wehl in januari 1814 weer Pruisisch wordt.
Dit is echter niet van lange duur. Het Congres van Wenen, dat de balans
van de 'mislukte' Franse Revolutie opmaakt en tot taak heeft de daaruit
voortvloeiende staatkundige problemen op te lossen, beslist in 1815 dat
Wehl, evenals de meeste andere voormalige Kleefse enclaves, bij
Nederland gaat behoren.
1816 - nu
Op 1 juni 1816 wordt Wehl Nederlands. Een wat stabielere
periode breekt aan. Een terugslag kent Wehl in de jaren dertig van
de 20e eeuw, als de gemeentefinancien ontredderd zijn geraakt, waardoor
de bestuurbaarheid ernstig bemoeilijkt wordt. Korte tijd later komt de
oorlog van 1940 - 1945 daar nog eens bovenop.
Op 1 januari 2005 is Wehl samengevoegd bij de gemeente Doetinchem en
houdt Wehl op een zelfstandige gemeente zijn.
TIJDSBALK WEHL
150 Hoewel het gebied rondom Wehl niet behoort tot het Romeinse Rijk, waarvan de grens wordt gevormd door de rivier de Rijn, onderhouden bewoners van een nederzetting op het Hessenveld (in Wehl) economische contacten met de Romeinen.
|
|
838 Oudst overgeleverde vermelding van Leomeriche (Liemers).
![]() |
Nederzettingen in
onze streek omstreeks 1200
Aswen (Azewijn) en Thedodem (Didam) worden genoemd in 828; Thuvine (Duiven), Gruosne (Groessen), Harawa (Herwen) in 897; Eltnon (Elten) in 944; Berga ('s Heerenberg) in 1105; Sydehem (Zeddam) in 1142; Lengel in 1144; Loel (Loil), Wele (Wehl) en Waverlo (Dijk) in 1178; Beek in 1206; Stockem (Stokkum) in 1260.
|
838 Oudste vermelding van Doetinchem als villa Duetinghem, een nederzetting met kerk.
1150 Halverwege de 12e eeuw wordt in het Liemerse land een begin gemaakt met de aanleg van dijken. Het zijn lage "zomerdijken" om het zomerwater te keren. Ruim honderd jaar later komen in de "Lijermersch" de eerste winterdijken.
![]() |
Dijkaanleg met eenvoudige hulpmiddelen is een onvoorstelbaar omvangrijke klus, die naast vakmanschap vooral ook veel logistiek inzicht vraagt. |
1178 Eerste schriftelijke vermelding van Wehl (Weel),
waar reeds een stenen kerkje staat.
Wehl wordt in 1178 vermeld als Wele
1232
Bisschop Wilbrand van Utrecht schenkt aan het
klooster van Bielhem bij Doetinchem een halve hoeve te Weel (Wehl).
1234 Wehl wordt reeds als parochie vermeld.
Wehl wordt vermeld onder de naam Welle.
1236 Doetinchem krijgt van Graaf Otto II van Gelre en Zutphen stadsrechten. In ruil voor de stadsrechten moet Doetinchem betalen en soldaten leveren voor het leger van de graaf.
1275 Omstreeks deze tijd bewoont het geslacht Van Broeckhuysen reeds een donjon, een verdedigbare toren (klein kasteel) dat enige eeuwen later wordt afgebroken en omstreeks 1860 wordt vervangen door de huidige villa Broekhuizen in Wehl.
|
![]() Broekhuizerlaan in Wehl aan het begin van de 20e eeuw |
1290 Aan het eind van de dertiende eeuw is Doesburg verreweg het belangrijkste centrum in onze regio. De gehele Liemers tot aan Emmerik alsmede ook Doetinchem ressorteren onder het ambt Doesburg.
1339 Gelre, waartoe ook Wehl in deze tijd behoort, wordt door de keizer van Beieren tot hertogdom verheven. Het is een zeer groot en belangrijk hertogdom: Het omvat naast de huidige provincie Gelderland, grote delen van de huidige provincie Limburg (met onder meer Venlo, Venray en Roermond) en delen van het huidige Noord-Rijnland-Westfalen met onder meer het stadje Geldern, waarnaar het hertogdom Gelre en de latere provincie Gelderland zijn genoemd. Het hertogdom Kleve vormt een wig tussen de Noordelijke en de Zuidelijke delen van Gelre. De zelfstandigheid van Gelre eindigt in 1543.
![]() |
Het hertogdom Gelre omvat omstreeks 1350: |
1340 Uit een rekening van de rentmeester van de graaf van Gelre blijkt, dat in deze tijd tot de Lijmers Weel (Wehl), Betburg (Babberich), Zevenaar, Angeroy (Loo), Westervoort, Beek en Zeddam, Duiven en Groessen gerekend worden.
1355 Vanaf 1355 neemt de macht van Kleef in de Liemers sterk toe ten koste van Gelre.
![]() |
Bezittingen
van Gelre en Kleef (Kleve) in de Liemers omstreeks 1350
|
1363 "Het Gripsgoed" in Wehl wordt voor het eerst vermeld en wel als een leen van Kleef. In onze huidige tijd is boerderij "Het Gripsgoed" (ook wel kortweg "De Grip" genoemd) aan de Doesburgseweg een van Wehls oudste boerderijen.
|
![]() |
1380 Kasteel Broekhuizen in Wehl wordt in 1380 vermeld wanneer Steven van Broikhusen ermee wordt beleend. Hoe het kasteel er heeft uitgezien is onbekend omdat geen oude afbeeldingen zijn overgeleverd. Aan het begin van de 18e eeuw wordt het afgebroken en in 1743 wordt op de plaats van het kasteel een huis gebouwd dat ruim een eeuw later, omstreeks 1860, wordt vervangen door een villa, die we ook in onze huidige tijd kennen.
|
![]() |
1382
In zowel 1382 als in 1406 wordt
Zevenaar en omgeving verpand aan het naburige Kleef (Kleve).
Doordat de laatste keer geen inlossing van het pand plaatsvindt,
blijft de Zwanenburcht in Kleef eeuwenlang het bestuurscentrum van
de Kleefse enclaves in de Liemers waartoe naast Zevenaar onder
meer ook behoren Wehl, Duiven, Groessen en Loo.
De Zwanenburcht in Kleve (Kopergravure van Pieter Jan Liender (1727 -
1779) naar een tekening van Jan de Beijer)
Vele
eeuwen is de Zwanenburcht het bestuurscentrum van ambt Liemers,
waartoe onder meer behoren Zevenaar en Wehl
1406 Ambt Liemers (o.a. Zevenaar, Duiven, Loo, Groessen, Wehl) van oorsprong Gelders grondgebied wordt door Reinoud IV van Gelre aan het graafschap Kleef (Kleve) verpand.
Gezicht op Kleef (Kleve) omstreeks 1570, gravure Frans Hogenberg
Het ambt Liemers, dat in 1406 wordt verpand aan Kleve, zal tot het
begin van de 19e eeuw Duits blijven.
1417 De keizer van het Duitse rijk, Sigismund (1362 - 1432) verleent tijdens het concilie van Konstanz aan graaf Adolf II van Kleef de hertogstitel.
1447 De
Vogelstraat in Wehl wordt reeds vermeld. De loop van deze straat
wijkt vermoedelijk niet sterk af van die welke we in onze huidige tijd
kennen.
1448 De Hertog van Kleef geeft zijn richter in
Wehl opdracht om het gebied door middel van grachten en
doornhagen verdedigbaar te maken tegen indringers.
1449 In een groot
deel van de Liemers en omgeving heerst onrust. Diverse plaatsen,
waar de hertog van Kleef bezittingen heeft, zijn verlaten door
oorlogsgeweld. Een van de plaatsen die zwaar getroffen wordt is Wehl.
De onrust en strijd hangen onder meer samen met
de Soester Fehde (1444 - 1449).
In de 15e eeuw wordt de Duitse stad Soest steeds rijker en zelfbewuster
en wil het loskomen van haar heerser de aartsbisschop van Keulen.
Gedurende de oorlog, die zich rondom 1449 ook in de Liemers afspeelt
tussen enerzijds het leger van de aartsbisschop en anderzijds dat van de
hertog van Kleef, wordt laatstgenoemde de nieuwe heerser over
Soest.
1450 Omstreeks deze tijd is Wehl meer dan zo maar een dorpje. Het is een "veste" met wallen en grachten, gelegen op een knooppunt van wegen. Dat Wehl nooit een echt stadje wordt, komt omdat Zevenaar in 1487 stadsrechten krijgt.
1451 Omstreeks
deze tijd is Gelis van Langenvelt richter. Hij is de oudst bekende
richter in de Heerlijkheid Wehl. Een richter is de belangrijkste
plaatselijke functionaris, enigszins vergelijkbaar met de functie van
burgemeester in onze huidige tijd.
1456 Omstreeks deze tijd is Henricus Post pastoor van Wehl .
1466 De R.K. parochie Wehl wordt afgescheiden van Zeddam en wordt zelfstandig.
1470 Henrick
Ghiesbertz is pastoor in Wehl.
1475 Wehl is in de 15e eeuw meer dan zo maar een dorpje. Het is een "veste" met wallen en grachten, gelegen op een knooppunt van wegen. Omstreeks 1475 wordt niet alleen van een veste gesproken maar ook van de "vrijheit van Weell", met andere woorden het is een stadje in wording. Dat Wehl toch nooit een echt stadje wordt, komt omdat Zevenaar in 1487 stadsrechten krijgt.
1480 De kerk in Wehl wordt in Gothische stijl herbouwd en veel groter gemaakt.
1491 Begin februari breekt de Rijndijk tussen Emmerik (Emmerich) en Rees door. Het gevolg is dat een groot gebied tot aan Doesburg onder water komt te staan.
1493 Ridder
Henrick van Bylant is Heer van Weel en bezit
rechtsbevoegdheden.
1503 De zomer van
1503 is zinderend heet en kurkdroog en daardoor een kwelling voor de
inwoners van Wehl.
1504 Nadat
inwoners van Wehl opnieuw en herhaaldelijk worden gemolesteerd
door de Geldersen zegt hertog Karel van Gelre hen op zondag 15 december
waarborgen toe voor een ongestoord bezoek aan de markten van Emmerik,
Berg en Elten.
1510
Gisbert van Broikhusen is omstreeks deze tijd pastoor van Wehl.
1527 Grote stadsbrand in
Doetinchem waardoor vrijwel alle middeleeuwse gegevens over Doetinchem
verloren gaan. De brand vindt plaats op Goede Vrijdag 19 april 1527. Het
vuur ontstaat bij bakker Werner Becker in de Heezenstraat. Bij de brand
gaan ondermeer de Catharinakerk en het gemeentehuis in vlammen op. De
schade is zo enorm dat de hertog van Gelre de burgers van Doetinchem een
jaar uitstel van belasting verleent en voor de volgende 11 jaar akkoord
gaat met de helft.
Gezicht op Doetinchem, van de hand van Jan de Beijer (1743) met links in
het midden de in 1527 verwoeste Catharienakerk
1542 Omstreeks deze
tijd maakt de befaamde cartograaf Jacob van Deventer (1505 - 1575) in
opdracht van de Staten Generaal landkaarten, die tot de eerste
betrouwbare kaarten van onze regio behoren. Wehl wordt als Tweel
vermeld. In de omgeving van Wehl zien we onder meer: Doesburgum
(Doesburg), Doetecym (Doetinchem) en Dien (Didam).
Op deze kaart van Jacobus van Deventer (1505 - 1575) wordt in onze
omgeving onder meer vermeld: T Sheren Berga ('s-Heerenberg), Beeck (Beek),
Dien (Didam), Doetecym (Doetinchem), Tweel (Wehl) en Sevender.
1550 Omstreeks deze tijd behoren de parochiekerken van onder meer Oud-Zevenaar, Wehl, Laag-Elten, Zeddam en Didam tot de proosdij Emmerich met als patroonheilige Sint Maarten.
1557 De vermaarde cartograaf Christiaan sGrooten, geograaf van de Spaanse koning Philips II, brengt het gewest Gelderland in kaart.
![]() |
|
1568 Begin van de Tachtigjarige Oorlog. De strijd tussen Spaanse en Staatse troepen brengt de bevolking in de Liemers regelmatig tot wanhoop.
De staatkundige indeling van de Liemers en de omgevende gebieden in de 16e eeuw
Geel: Kleefs gebied Groen: Gelders / Staats gebied Licht Groen: Berghs gebied Wit: zelfstandig gebied.
Merk op dat Wehl Kleefs gebied is en behoort tot Ambt De Liemers met Zevenaar als centrum.
1572 Begin juli worden 19 katholieke priesters uit Gorcum ontvoerd naar Den Briel. Als ze daar niet bereid zijn het katholieke geloof af te zweren worden ze een voor een opgehangen. De herinnering aan dit gebeuren, dat bekend staat als een van de dieptepunten in de opstand tegen Spanje, blijft tot ver in de 20e eeuw bij veel katholieken, ook in de Liemers, levend.
|
Links:
Martelaren van Gorcum worden in een schuur terechtgesteld
(19e eeuws schilderij van Cesare Fracassini)
|
![]() |
1582 In Doesburg
gelegerde soldaten verrichten in Wehl plunderingen.
Plundering
van een dorp geschilderd door Pieter Molijn (Frans Halsmuseum,
Haarlem)
Vooral tijdens de eerste helft van de Tachtigjarige Oorlog gaat de
bevolking van het Gelders - Kleefs grensgebied regelmatig
gebukt onder de wreedheden en plunderingen van Hollandse en Spaanse
soldaten.
1583 Omstreeks deze tijd slaat de pest in onze regio genadeloos toe. In Doetinchem sterft in enkele jaren tijd meer dan de helft van de bevolking aan de pest. Angst en paniek werken verlammend op de samenleving.
|
![]() Ziekenkamer pestlijders (einde middeleeuwen, Florence) |
1585 Uland Kusters uit
Wehl wordt beschuldigd van moord op de pasgeboren baby.
Het Hof van Gelderland veroordeelt haar tot de gebruikelijke straf
voor kindermoordenaressen: verdrinking door in een zak genaaid in de
IJssel te worden gegooid.
1590 Het hertogdom Kleef,
waartoe Wehl behoort, protesteert tegen de woeste
Staatse (Hollandse) soldaten die in Kleefs gebied rondtrekken. Er is
sprake van "rooven, plunderen, vangen, spannen, branden,
brandschatten, rantsoeneren, doodslaen en andere onchristelijke ende
tirannieke, barbaarse tortuuren". De Staten Geneneraal
antwoorden: "Wij moeten een vuur koelen van een brand waarvan het
onvermijdelijk is, dat er vonken op de daken van de buren vallen".
1599 Op 6 april 1599 vindt de tweede grote stadsbrand in de
geschiedenis van Doetinchem
plaats. Evenals de eerste grote stadsbrand op 19 april 1527
is ook deze brand op Goede Vrijdag. De brand ontstaat bij de
Hamburgerpoort, waar Spaanse soldaten vuurtje stoken. Bluspogingen
van burgers worden door de Spaanse soldaten bemoeilijkt waardoor
negentig huizen in de vlammenzee opgaan. Na deze brand wordt het
verplicht om huizen van steen te bouwen.
1608 Een ontstellend
koude winter zorgt voor grote problemen. In januari en februari
vriest het zo hard dat zelfs de oudste mensen zich niet kunnen
herinneren dit ooit eerder te hebben meegemaakt.
1609 Het Kleefse
hertogelijke geslacht is uitgestorven. Het hertogdom Kleef komt door
vererving in het bezit van de keurvorst van Brandenburg. De
Kleefse gebieden in de Liemers (o.a. Wehl, Zevenaar, Duiven,
Huissen) worden deel van Brandenburg.
Zes generaties hertogen
van Kleve met op de achtergrond het historische Kleve
v.l.n.r.: Adolph IV (1417 - 1448), Johann I (1448 - 1481), Johann II
(1482 - 1521), Johann III (1521 - 1539), Wilhelm (1539 - 1592) en Johann
Wilhelm (1592 - 1609)
1610 Op vrijdag 22 januari wordt onze regio getroffen door een zware storm. Bij Rees breekt de dijk door. Veel land staat onder water.
1624 De Heerlijkheid Wehl wordt door troepen van de naar de Spanjaarden overgelopen Hendrik van den Bergh geplunderd.
1638 De Liemers krijgt het als gevolg van de Paltse inkwartiering zwaar te verduren. Veel soldaten maken zich schuldig aan beroving en ook als gevolg van drankmisbruik wordt grote schade aangericht.
|
|
1640 De weg van Wehl naar Didam, die in onze tegenwoordige tijd Didamseweg heet, wordt in de 17e eeuw "Den Vosskolcksen Wegh" genoemd naar Den Voss Kolck, die juist buiten Wehl in Didam ligt.
|
|
1647 De Kleefse
Hertog verpandt de plaats Wehl aan de Graaf van Bergh.
Hierdoor wordt Wehl afgesplitst van het Ambt Liemers;
tot het Ambt Liemers blijven de stad Zevenaar (bestuurlijk centrum),
Oud-Zevenaar, Groessen, Loo en Duiven behoren. De verpanding van Wehl
heeft maar enige jaren geduurd waarna het weer met Kleve verenigd wordt
totdat het in het begin van de 19e eeuw bij Nederland wordt ingedeeld.
1647 Wehl
krijgt, ondanks protest van Zevenaar, weer een eigen gericht. Dit
gericht wordt uitgeoefend door de landdrost van Bergh als richter,
bijgestaan door enkele plaatselijke schepenen.
1650 Halverwege de 17e eeuw is Wehl een
katholiek bedevaartsoord. Ernstig zieken komen voor genezing naar de
R.K. kerk waar uitoefening van het katholieke geloof mogelijk is omdat
Wehl een Kleefse envlave is waar, in tegenstelling tot de aangrenzende
Republiek der Verenigde Nederlanden, godsdienstvrijheid bestaat.
1665 Theodorus van der Horst, R.K. pastoor van
de Sint Martinusparochie in Wehl overlijdt. Hij is ongeveer
tien jaar pastoor van de Martinusparochie geweest.
1666 Hendrik F. Bentinck, heer van Wehl, koopt de eeuwenoude havezate Broekhuizen in Wehl. Tweehonderd jaar later omstreeks 1860 wordt deze afgebroken en vervangen door villa Broekhuizen, die we in onze tegenwoordige tijd kennen.
|
![]() Villa Broekhuizen in Wehl aan het begin van de 20e eeuw |
1671 Paulus Nelissen wordt pastoor van de Sint
Martinusparochie in Wehl. Wanneer hij in 1723 overlijdt, is hij
meer dan een halve eeuw pastoor van de parochie geweest. Hij gaat de
geschiedenis in als de langstzittende pastoor die Wehl heeft
gehad.
1673 Op woensdag 1 maart 1673 kopen Diederich Hecking, richter te Wehl en zijn vrouw Maria Olischlagers hofstede "Toutenburg" in Ooy bij Zevenaar. Lang hebben ze er geen plezier van want ruim vier jaar later op vrijdag 10 december 1677 verkoopt Maria Olischlagers de hoeve aan Michael Henrich Wunder, richter te Zevenaar.
|
![]() Toutenburg, eind 19e eeuw (afbeelding P. Fontein) |
1675 Op dinsdag 2 juli 1675 loopt de Wehlse pastoor Paulus Nelissen met zijn parochianen blootsvoets naar de bedevaartsplaats Kevelaer, dat op tien uur lopen van Wehl is gelegen. Daarmee wordt een belofte ingelost want nadat korte tijd eerder een hevige brand vele huizen in de dorpskern van Wehl in de as heeft gelegd en ook de R.K. kerk wordt bedreigd, belooft de pastoor met de gehele parochie blootsvoets een bedevaart naar Kevelaer te maken als de kerk gespaard blijft. Juist op tijd draait de wind waardoor de kerk behouden blijft.
|
|
1682 De oudst bekende schoolmeester van Wehl is Hermen van Kessel, die in 1682 wordt genoemd en in december 1697 overlijdt.
1684 De winter van 1683 - 1684 verloopt ontstellend koud. Zelfs de oude mensen in Wehl kunnen zich niet herinneren zo'n extreem koude winter ooit eerder meegemaakt te hebben. De koude valt ver voor kerstmis 1683 in en duurt tot medio februari 1684. De rivieren vriezen volledig dicht en ijsdikten tot twee Rijnlandse voeten (63 cm) worden gemeten. De winter zorgt voor veel overlast.
1689 Zoals zo vaak tijdens oorlogen wordt ook tijdens de Negenjarige Oorlog (1688 - 1697), tussen Frankrijk en onder meer Pruisen, de lokale bevolking door de machthebbers geterroriseerd. Zo beveelt de Pruisische overheid in januari 1689 dat het Ambt Liemers, waartoe onder meer Zevenaar, Oud-Zevenaar, Loo, Groessen, Duiven en Wehl behoren, grote hoeveelheden haver, rogge, stro en hooi moet leveren ver beneden de marktprijs. Of de bewoners het kunnen missen wordt niet gevraagd.
1693
Op maandag 11 mei 1693 trouwen Gerrit Garritsen (1693
- 1746) en Trien (Trijn) Banningh en gaan in Wehl
wonen. Ze zijn de voorouders in rechte lijn (10 generaties)
van Sam, Simon en Sjef van Keulen. Gerrit en Trien krijgen tien
kinderen. De oudste, Everardus, voorvader in rechte lijn (9
generaties) van Sam, Simon en Sjef van Keulen, wordt geboren op
woensdag 17 maart 1694.
1694
Op woensdag 17 maart 1694 wordt in Wehl geboren Everardus
Banning, ook genoemd Garritsen / Gerritsen. Hij trouwt op zondag
12 mei 1720 in Wehl met Mechtildis Felthuijsen.
Everardus en Mechtildis zijn de voorouders in rechte lijn (9
generaties) van Sam, Simon en Sjef van Keulen. Uit dit huwelijk worden in Wehl
zes kinderen geboren. De jongste Richardus, die ook wel Rick of Rijk
wordt genoemd, wordt op dinsdag 6 november 1731 geboren. Hij trouwt in
1755 in Aerdt met Joanna Weijmans. Na haar overlijden trouwt Richardus
Banning (1731 - 1792) op vrijdag 7 mei 1762 met de Didamse Jo(h)anna
Bolders. Richardus en Jo(h)anna zijn voorouders in rechte lijn
(8 generaties) van Sam, Simon en Sjef van Keulen.
1706 Henriott, secretaris van de heerlijkheid Wehl, koopt havezate Campwijck in Zevenaar. Henriott en zijn nakomelingen blijven eigenaar tot Campwijck in 1849 wordt gekocht door de Zevenaarse burgemeester jonkheer C. E. J. F. van Nispen tot Pannerden.
1707 In Wehl zijn er bierbrouwerijen van Hendrik Steintjes en Wilhelm Jansen (later Derk Stokman).
1709 Zeer strenge winter vanaf Driekoningen (6 januari); veel vee doodgevroren.
1714 Veepest veroorzaakt in de Liemers de dood van veel runderen en grote armoede onder de bevolking.
1721
Dankzij financiele steun van De Kleefse overheid en enige
vermogende personen wordt de Nederlands Hervormde Gemeente te Wehl
gesticht. Een jaar later wordt de eerste predikant benoemd. Aanvankelijk
maakt men voor het houden van diensten gebruik van havezate Broekhuizen.
![]() |
Huis Broekhuizen te Wehl in 1972 |
1722 De Wehlse processies, marktdagen en
kermissen gaan terug naar een ver verleden; al in 1722 wordt
er melding van gemaakt.
1722 De eerste predikant vestigt zich in
Wehl; tot 1725 maakt men voor het houden van diensten gebruik van
havezate Broekhuizen.
1723 Na meer dan een halve eeuw
pastoor van de Sint Martinusparochie in Wehl te zijn geweest,
overlijdt Paulus Nelissen. Hij gaat de geschiedenis in als de
langstzittende pastoor die Wehl heeft gehad. Pastoor Nelissen
wordt opgevolgd door Joannes Adolphus Lubbers.
1723 Opvallend veel inwoners van
Wehl worden in 1723 op het kerkhof begraven. De meest voor de
hand liggende verklaring hiervoor is dat een epidemie veel slachtoffers
heeft veroorzaakt. In totaal sterven 60 mensen, 18 "manspersohnen", 13
"vrouwens", 14 "jongxkens" en 15 "meiskens".
1724 Joannes Adolphus Lubbers
wordt pastoor van de Sint Martinusparochie in Wehl. Hij blijft
dit tot zijn dood in 1732.
1725 In Wehl wordt een
woning voor de predikant gekocht. In deze pastorie komt de gemeente
bijeen, totdat enige jaren later een kerkje wordt aangebouwd, dat in
1857 zal worden afgebroken.
1726 In Wehl komt voor het eerst een
Hervormde school waardoor het dorp twee scholen heeft: de reeds lang
bestaande R.K. lagere school, bij de R.K. kerk, en vanaf 1726 de
Hervormde school op de plaats waar zich in onze huidige tijd het pand
Stationsstraat 6 bevindt.
1727 In Wehl is het aantal mensen dat in 1727 overlijdt veel groter dan in andere jaren. Ook in sommige andere Liemerse plaatsen zoals Lobith is het sterftecijfer veel hoger dan in andere jaren. Onbekend is welke ziekte(n) hiervoor verantwoordelijk is (zijn).
1729 Dominee J.J. Scheib wordt predikant van de Hervormde Gemeente in Wehl. Hij blijft dit maar liefst een halve eeuw tot zijn dood in 1779. Aan het begin van zijn ambtsperiode wordt een klein kerkje gebouwd dat in 1857 wordt afgebroken en vervangen door de hervormde kerk, die we in onze tijd kennen.
1730 In december laat de Wehlse pastoor zich in zijn preek laatdunkend uit over protestanten. Omdat er in de Kleefse enclaves godsdienstvrijheid bestaat, wordt het de pastoor voorlopig verboden te preken.
1731 Op Nieuwjaarsdag ontstaan in Wehl ernstige rellen. De pastoor wordt mede verantwoordelijk gehouden en door soldaten uit de dichtstbijzijnde garnizoensstad Wezel weggevoerd. Na ongeveer negen maanden niet de normale kerkelijke handelingen te hebben kunnen verrichten, is de pastoor eind 1731 weer in Wehl terug.
1732 Joannes Adolphus Lubbers,
pastoor van de Sint Martinusparochie in Wehl, overlijdt. Hij
wordt opgevolgd door pastoor Gerardus Hesseling, die tot zijn dood in
1757 pastoor in deze parochie blijft.
1733 Arnold
Felderhoff wordt richter van de heerlijkheid Wehl. Hij blijft
dit gedurende meer dan een halve eeuw tot 1786. Een richter is de
belangrijkste plaatselijke functionaris, enigszins vergelijkbaar met
burgemeester in onze huidige tijd.
1735 Landmeter Guioneau brengt in opdracht van de koning van Pruissen het gebied rondom Wehl (dat tot Pruissen behoort) in kaart. De Duitstalige landmeter geeft aan een gebied ten noorden van de Wehlse heide, de Heidekant, ten onrechte de naam "Das Heisische Feldt". In de tachtiger jaren van de 20e eeuw zou aan een bestemmingsplan voor dit gebied de naam "het Hessenveld" gegeven worden, waar Heidekant veel juister zou zijn geweest.
1737 In januari 1737 stort ten gevolge van een hevige storm het dak van de R. K. kerk in Wehl in.
1740 De winter van 1740 is zeer koud. Na een relatief zachte december 1739 wordt januari 1740 extreem koud. In de periode van zaterdag 9 tot en met dinsdag 12 januari wordt het zelfs overdag in Wehl niet warmer dan 10 graden onder nul. De barre winter wordt gevolgd door een extreem koud voorjaar. Door armoede hebben veel huizen nauwelijks of geen verwarming. Op zaterdag 7 mei sneeuwt het nog. Ook de zomer verloopt zeer koud waardoor de oogsten volledig mislukken. Het duurt jaren voor dat men het rampzalige jaar 1740 te boven is.
1740 Frederik II volgt zijn vader Frederik I op als koning van Pruisen, waartoe ook Wehl in deze tijd behoort. Frederik II, die ook Frederik de Grote wordt genoemd, blijft heerser van Pruisen tot zijn dood in 1786. Een belangrijke verdienste van hem is dat hij een zeer belangrijke rol speelt bij de invoering van de aardappel als volksvoedsel. Op 24 maart 1756 vaardigt hij het befaamde "Kartoffelbefehl" uit, waarin hij beveelt dat al zijn onderdanen met de aardappel bekend dienen te worden en deze op iedere beschikbare plek moet worden verbouwd. |
|
1750 Het inwoneraantal van de Heerlijkheid Wehl bedraagt 1.036.
1753 Het
hagelkruis in Wehl aan de Hagelkruisweg wordt in 1753
vermeld. In onze tegenwoordige tijd staat dit inmiddels
eeuwenoude hagelkruis daar nog altijd. |
![]() In Wehl zijn tot in de jaren zeventig van de 20e eeuw op Hemelvaartsdag en de eerste zondag van september (de Wehlse Umdracht) processies gehouden. Bij het hagelkruis werd dan gerust, gepreekt en gebeden. Ook werden bij het hagelkruis brooduitdelingen gehouden. |
1754 In een bijgebouw van Broekhuizen in Wehl is een foezel- of een brandewijnstokerij gevestigd. De eigenaar is richter Arn. Felderhoff. In 1780 wordt Wilhelm Gudde als "voeselbrenner" vermeld.
1755 Een hevige brand richt in Wehl veel schade aan.
1756 Op woensdag 24 maart vaardigt Frederik de Grote (1712 - 1786), koning van Pruisen, waartoe ook Wehl behoort, het befaamde "Kartoffelbefehl" uit waarmee hij de in deze tijd nog weinig populaire aardappel als volksvoedsel tracht in te voeren. Zaadgoed wordt gratis verdeeld en veldwachters zien er op toe dat met het verbouwen van aardappelen wordt begonnen want de aardappel heeft (voor een deel terecht) de naam giftig te zijn waardoor veel boeren aanvankelijk tegenstribbelen. Tot in de huidige tijd liggen op het graf van Frederik de Grote enige aardappelen. |
|
1756 De Zevenjarige Oorlog, waarin o.a. Pruisen en Frankrijk tegenover elkaar staan, breekt uit. Ook Wehl gaat gebukt onder de gevolgen van deze oorlog. Zo wordt men gedwongen grote hoeveelheden aardappelen, boter, erwten, koren en wortelen naar Wezel te brengen ten behoeve van het leger.
1756 Op zaterdag 11 december 1756 begint het streng te vriezen en de intense koude duurt onafgebroken tot maandag 7 februari 1757. De langdurige en intense koude is ook voor de inwoners van Wehl een enorme beproeving.
1757
Omdat Wehl in de ogen van
de Franse bezetters van het Pruisische gebied niet genoeg heeft
geleverd, wordt gedreigd met plundering en brandstichting. Wie het zich
kan veroorloven vlucht naar het, in die tijd nog, aangrenzende
"Gelderland". Op 22 juli 1757 trekt een militair commando Wehl
binnen, gebruikt in de herbergen grote hoeveelheden jenever en
voedsel, molesteert inwoners en vertrekt vervolgens weer naar het front
met een zestal karren en 25 paarden.
1757 Op donderdag 7 april 1757 wordt in Wehl geboren Gertruda Ebbers (1757-1810), dochter van Gerardus Ebbers en Margaretha Blessen. Zij trouwt op 10 mei 1791 in de parochiekerk van Oud-Zevenaar met Matthias (Tijs) Pol(l)man (1765-1816). Gertruda Ebbers en Tijs Pol(l)man zijn voorouders in rechte lijn (7 generaties) van Sam, Simon en Sjef van Keulen. |
|
1758 Wehl
wordt geteisterd door de infectieuze darmaandoening dysenterie.
Enkele tientallen dorpsgenoten sterven aan de aandoening, die gepaard
gaat met waterdunne, bloederige diarree en daarom ook wel "rode loop"
of "persloop" wordt genoemd.
1758 Tijdens de Zevenjarige Oorlog (1756 - 1763)
bezetten Franse troepen in 1758 het Kleefse land, waartoe onder meer
behoren Duiven, Groessen, Loo, Zevenaar, Huissen, Malburgen, Lobith en Wehl.
De bevolking heeft het zwaar te verduren en leeft op de rand van de
hongersnood. Toch eisen de bezetters bij voortduring brood, graan, meel
stro, hooi, brandhout en inkwartiering. Ook worden bewoners gesommeerd
voor de bezetters te werken. Boeren en landarbeiders worden opstandig en
velen vluchten voor het oorlogsgeweld naar de republiek.
![]() |
De Kleefse enclaves. (Uit: Graswinckel, De rechterlijke archieven der voormalige Kleefsche enklaves, 1543 - 1816, 's-Gravenhage, 1927) |
1759 Wehl moet opnieuw enorme hoeveelheden stro, haver en hooi aan het leger leveren. Aangezien men al door de voorraden heen is, worden de Wehlenaren gedwongen grote sommen geld te lenen om op die manier alsnog het gevraagde te kunnen leveren. Wanneer in juni ambtenaren arriveren om onwillige inwoners te dwingen, stelt de bevolking zich zo vijandig op, dat de beambten zich in herberg De Zwaan in veiligheid moeten brengen.
![]() |
Hotel de
Zwaan omstreeks 1925 |
1763
In de maand april zijn er in Wehl maar liefst tien
sterfgevallen, vermoedelijk het gevolg van een epidemie.
1763
Op zaterdag 31 januari 1761 wordt in Wehl
geboren Nicolaas Banning (1763 - 1851). Hij is de zoon van
Richardus Banning (1731 - 1792) en Jo(h)anna Bolders. Nicolaas
trouwt in 1791 in Wehl met Theodora (Derris / Derres)
Moermans (1764 - 1847),
dochter van Bartold Moermans en Bernardina van Sel (Zellem).
Nicolaas (ook genoemd Nicolai) en Theodora krijgen 9 kinderen. Hun
vijfde kind is Jo(h)anna (1798 - 1882), die in 1825 met Joannes
(Jan) Po(l)lman uit Zevenaar trouwt. Jo(h)anna Banning) en
Joannes (Jan) Polman zijn voorouders in rechte lijn (7 generaties)
van Sam, Simon en Sjef van Keulen.
1764 In
februari vinden dijkdoorbraken plaats bij Rees en Herwen waardoor ook
Wehl en omgeving te maken krijgt met grote wateroverlast.
1765
Als gevolg van de Zevenjarige Oorlog, die zware offers van Pruisen
eiste, verkoopt de koning van Pruisen de heerlijke rechten (373 ha.
grond met daarnaast tiend-, grond-, jacht- en andere rechten) van Wehl
aan Cornelis Steengracht. Voor de bewoners van Wehl is
deze verandering minder ingrijpend dan op het eerste gezicht lijkt,
omdat de Pruisische koning landsheer blijft en ook richter Arnold
Felderhoff, reeds vanaf 1733 in functie, blijft gewoon op zijn post.
1769
In Wehl wordt geboren Bernardus Rozijn (1769 - 1851). Hij en zijn
latere vrouw Anna Versteeg (1769 - 1835) zijn de voorouders
in rechte lijn (7generaties) van Sam,
Simon en Sjef van Keulen. Hun dochter Gerharda Rozijn
(1808 - 1873) en haar man Theodorus Jansen (1806 -
1878 worden op hun beurt de voorouders in rechte lijn (6
generaties).
1769 Omstreeks deze tijd heerst de veepest.
Opvallend is het grote verschil in bestrijding van de ziekte
tussen naburige plaatsen. |
|
1771 In de periode december 1771 tot maart 1772 sterven in Wehl 8 mensen aan de pokken. Andere jaren met dodelijke pokkenslachtoffers in Wehl zijn 1777 (7), 1785 (?), 1800 (3), 1806 (5) en 1871 (3).
1773 Zware hagelbuien hebben een verwoestend effect op de oogst. In Wehl en omgeving bedraagt de schade aan onder meer de boekweit 3945 Rijksthaler. Andere jaren met extreme schade door hagel zijn 1780, 1800 en 1880.
1775 Jan Brandes (1743 -
1808) tekent het vermaarde dorpsgezicht van Wehl. In de tijd dat
Brandes, die in 1743 in Bodegraven is geboren, deze tekening maakt, is
hij dominee bij de Lutherse gemeente in Doetinchem. In 1779 wordt hij
predikant in Batavia en in 1787 keert hij terug naar Europa en vestigt
zich in Zweden, waar hij in 1808 overlijdt. In 1985 is zijn collectie
door het Rijksmuseum aangekocht op een veiling bij Sotheby's in Londen.
![]() |
Het
dorp Wehl in Cleefsland, getekend in 1775 door Brandes. Het betreft een kleurtekening van een onverharde weg naar de kerk met aan weerszijden huizen. Op de voorgrond spelende kinderen en een vrouw met kruiwagen. Achter staan nog twee mannen en twee soldaten. |
1777 De gevreesde pokken veroorzaken in Wehl zeven dodelijke slachtoffers.
1778 Hevige hagel richt in Wehl grote schade aan. Ook in 1780, 1798 en 1800 is de schade ten gevolge van hevige hagel aanzienlijk.
1779 Dominee J.J. Scheib, vanaf 1729 predikant van de Hervormde Gemeente in Wehl, overlijdt. Hij gaat na een ambtsperiode van een halve eeuw de geschiedenis in als de langstzittende predikant in Wehl.
1780 In Wehl overlijden in 1780 drie kinderen aan een kwaadaardige variant van de zeer besmettelijke kinderziekte mazelen.
1781 Een ernstige veeziekte treft Wehl.
1784
Een felle en langdurige vorstperiode zorgt dat de rivieren tot op de
bodem met ijs bedekt zijn. In februari zet de dooi in en in de middag
van 29 februari breken bij Spijk dijken door. Een dag later zijn er
dijkdoorbraken in Oud-Zevenaar. Begin maart staat een gebied tussen
's Heerenberg en Doesburg onder water.
Meer dan de helft van de Heerlijkheid Wehl komt onder
water te staan. De totale schade in Wehl aan omgekomen
runderen, schapen en varkens alsmede bedorven hooi wordt geraamd op
635 rijksdaalders. Aan de getroffenen in Wehl wordt brood,
meel, olie, voezel, stro, zout en boter uitgedeeld.
1785 In de periode van februari tot juli eisen de pokken in Wehl een hoge tol: 45 mensen. Onder de slachtoffers zijn vooral jongeren in de leeftijd van 3 tot 20 jaar. Vijf kinderen Lucassen / Lukassen overlijden aan de pokken.
1786 Na meer dan
een halve eeuw, vanaf 1733, richter van de heerlijkheid Wehl te
zijn geweest, wordt Arnold Felderhoff opgevolgd door Henrick Conrad van
Renesse. Een richter is de belangrijkste plaatselijke functionaris,
enigszins vergelijkbaar met burgemeester in onze huidige
tijd.
1788
Om verspreiding van ziekten te voorkomen bepaalt de Kleefse overheid
op 11 april, dat voortaan twee begrafenisgebruiken achterwege dienen
te blijven te weten:
- het afleggen van het lijk door een groot aantal vrouwen uit de verre
omtrek
- het meerijden van vele vrouwelijke familieleden op de lijkwagen.
1789 De Pruisische regering verbiedt vanwege de vele ongelukken, die er bij gebeuren de sint-jansvuren. Bij dit gebruik, dat jaarlijks plaatsvindt op 24 juni, dansen jongens en meisjes in een kring om het vuur en springen over de vlammen. Niet zelden vatten hierbij de kleren vlam. De traditie van de sint-jansvuren gaat terug op de verering van Balder, de Germaanse god van de midzomer. Ondanks het in 1789 ingestelde verbod vinden de sint-jansvuren tot in het begin van de 20e eeuw in de Liemers plaats.
1789
De winter van 1788-1789 verloopt extreem koud. Met de
winter van 1708-1709 is deze winter de aller-koudste winter van de 18
eeuw. Mens en dier gaan gebukt onder de extreme koude en de gevolgen
daarvan.
1790 Omstreeks deze tijd telt de kom van Wehl maar liefst zes herbergen of tapperijen: "De Ploeg", "De Drie Zwanen", "De Pelikaan", "De Roskam", "Het Hert" en "De Zwaan".
|
![]() Hotel Pension "De Zwaan" in Wehl (1925) |
1792 Het aantal inwoners van de gehele Liemers, inclusief de heerlijkheid Wehl, is gedaald tot 4.400. In Zevenaar-stad wonen nog 900 mensen waar dat enige decennia eerder nog 1.300 bedroeg. Een belangrijke oorzaak van de bevolkingsafname is dysenterie, een infectieuze darmziekte die gepaard gaat met een hevige bloederige diarree en daarom in de volksmond wel "rode loop" wordt genoemd.
1795 In het voorjaar wordt Wehl door de Fransen bezet. Met enkele onderbrekingen duurt deze bezetting tot augustus 1806.
1798
Hevige hagel richt in Wehl grote schade aan. Ook in
1778, 1780 en 1800 is de schade ten gevolge van hevige hagel
aanzienlijk.
1798
Op zondag 28 oktober 1798 wordt in Wehl
geboren Jo(h)anna Banning, over-over-over-over-grootmoeder
van Sam, Simon en Sjef van Keulen. Johanna is de dochter van
Nicolai / Nicolaas
Banning, van beroep daghuurder, en Derres
Moermans, van beroep
dagloonster. Johanna trouwt op 11 februari
1799 In februari komt de Liemers
weer eens onder water te staan. In Wehl zijn er 13 ingestorte of
zwaar beschadigde huizen.
1799 In de periode van november 1799 tot mei 1800 zijn er drie sterfgevallen in Wehl als gevolg van de pokken.
1800 Het begin van de 19e eeuw verloopt voor het gebied rondom Zevenaar, Huissen, Duiven en Wehl, de zogenaamde Kleefse enclaves in de Liemers, zeer bewogen. Tot 1806 behoren de enclaves bij Kleef (Kleve), hetgeen in die tijd Pruisisch betekent. In de daarop volgende tien jaar behoort het gebied achtereenvolgens tot het Groothertogdom Bergh, het Koninkrijk Holland, het Franse Keizerrijk, enkele weken weer onder Nederlands bewind, dan weer Pruisisch bewind om tenslotte in 1816 aan Nederland toe te vallen. Machthebbers beschouwen de Liemers vaak als een wingewest en vooral tijdens de indeling bij het Groothertogdom Bergh wordt de bevolking uitgezogen.
1800 Het inwoneraantal van de Heerlijkheid Wehl bedraagt 1.210.
1802 In Wehl overlijden 22 inwoners aan roodvonk. Ook in Oud-Zevenaar vallen slachtoffers; Groessen en Zevenaar volgen in 1803.
1803 Schoolmeester
Jan Jansen van de aan het Kerkplein in Wehl gelegen R.K.
school wordt in 1803 opgevolgd door meester Reinirus Pollman. De
school, die 7 bij 4 meter meet, wordt in de winter bezocht door 80 en in
de zomer door 40 leerlingen. In de winter van 1818 bedraagt het aantal
leerlingen zelfs 200 omdat dan niet alleen kinderen uit Wehl maar ook
uit Eldrik en Kilder naar deze school gaan. Aangezien de school
natuurlijk veel te klein is voor dit aantal kinderen, wordt deze in 1822
sterk vergroot en vernieuwd.
1804 Friedrich
Schwartz wordt de laatste richter van de Heerlijkheid Wehl. Na
hem wordt Philippe Jacques de Bellefroid in 1808 de eerste burgemeester.
Een richter is de belangrijkste plaatselijke functionaris, vergelijkbaar
met burgemeester in onze huidige tijd.
1805
Ongeveer 75% van de inwoners van Wehl is analfabeet.
Bijna 90% weet de eigen geboortedatum niet.
1804 In Ambt Lijmers (Liemers), waartoe behoren (Oud-)Zevenaar, Duiven, Groessen en Loo, sterven tientallen mensen, waaronder de Zevenaarse dr. K.J. Frowein, als gevolg van een tyfusepidemie ("zenuwkoorts" of "zenuwzinkingskoorts"). Ook andere delen van de Liemers worden getroffen met onder andere in 's-Heerenberg 20 doden, in Westervoort 15 doden en in Wehl 24 (!) doden.
1806
In december zijn er vier dodelijke slachtoffers als gevolg van de pokken.
1806 De periode 1806 - 1816 is vol snelle opeenvolgende
staatkundige veranderingen. In 1806 gaat Wehl
behoren tot het Franse revolutionaire hertogdom, later het
groothertogdom Berg; deze staat heeft Dusseldorf als hoofdstad. De
naam Berg heeft geen betrekking op Bergh ('s-Heerenberg), maar houdt
verband met het
Bergische Land.
1807 In Wehl wordt dominee Willemsen,
die wegens "ergerlijke levenswandel" op non-actief is gesteld, vervangen
door de Zevenaarse dominee O. G. Heldring.
1808 Wehl ondergaat een bestuursreorganisatie,
die in Berg plaatsvindt en wordt een gemeente binnen het kanton
Emmerik.
De allereerste burgemeester van de gemeente Wehl wordt Ph.
J. de Bellefroid. De veranderingen volgen elkaar vervolgens snel op want
in februari 1811 wordt Wehl bij de gemeente 's-Heerenberg
gevoegd en reeds enkele maanden later in december 1811 gaat het deel
uitmaken van de gemeente Zeddam. Bellefroid wordt burgemeester van deze
gemeente.
1808 In Wehl wordt geboren Gerharda
Rozijn (1808-1873). Zij is de dochter van Bernardus Rozijn en zijn vrouw
Anna Versteeg. Op donderdag 1 mei 1834 trouwt Gerharda Rozijn met
Theodorus Jansen (1806-1878) uit Zevenaar. Zij zijn voorouders in rechte
lijn van Sam, Simon
en Sjef van Keulen.
1809 Grote overstroming in de gehele
Liemers als gevolg van dijkdoorbraken op vrijdag 13 januari 1809
in de buurt van Zevenaar. Ook Doetinchem en Wehl kampen met de gevolgen
van de wateroverlast.
1809 Op donderdag 9 november veroorzaakt een hevige storm grote schade aan de R.K. kerk in Wehl. |
|
1810 Wehl wordt bij Frankrijk ingelijfd. Ook deze verandering is maar van
korte duur want na de nederlaag van Napoleon wordt Wehl in
januari 1814 weer Pruisisch. Het Congres van Wenen beslist vervolgens
in 1815 dat Wehl, evenals vrijwel alle andere Kleefse
enclaves, bij Nederland moet worden gevoegd .
1811 Bij Keizerlijk decreet van 20 oktober 1811 wordt de gemeente (mairie) Zeddam in het leven geroepen. Het gemeentehuis is gevestigd in het pand Bovendorpstraat 7 en burgemeester wordt Philippe Jacques de Bellefroid. De gemeente Zeddam omvat de Heerlijkheid Wehl, het dorp Zeddam alsmede de buurtschappen Groot Azewijn, Klein Azewijn, Braamt, Dijkhuizen, Kilder, Vethuizen, Vinkwijk en Wijnbergen. Bij koninklijk Besluit van 30 januari 1820 wordt de gemeente Zeddam per 1 januari 1821 opgeheven en vervolgens met Netterden en 's-Heerenberg tot het Schoutambt Bergh verenigd.
1814 Na de nederlaag van Napoleon wordt Wehl weer Pruisisch. Dit zal echter niet van lange duur zijn. Het Congres van Wenen, dat de balans van de mislukte Franse Revolutie opmaakt en tot taak heeft de daaruit voortvloeiende staatkundige problemen op te lossen, beslist in 1815 dat Wehl bij Nederland moet worden gevoegd. Dit geldt ook voor de meeste andere voormalige Kleefse enclaves.
1815 Op het Weens Congres komt men overeen een nieuwe Koningsweg aan te leggen tussen Wehl en Elten. Deze weg zal beginnen aan de uiterste grens van de gemeente Elten en zal zich voortzetten over het grondgebied van het Koninkrijk Holland tot aan de grens van de gemeente Wehl. In de volksmond wordt de weg ook Neutrale Weg genoemd. In feite betreft dit een al zeer lang bestaande weg, waarlangs Kleefse soldaten heen en terug marcheren van Elten naar de Kleefse enclave Wehl.
|
Het begin van de Koningsweg in Elten, in onze
tijd |
1815 Het Weense Congres besluit dat het gebied tussen Emmerick en de (huidige) grens Duits wordt, in ruil voor de Duitse enclaves Wehl, Liemers (Zevenaar, Duiven, Groessen) en Huissen, die tot Nederland gaan behoren. Lobith en Spijk worden vergeten en komen korte tijd later bij Nederland.
1816 Op zaterdag 1 juni worden de Kleefse enclaves en dus ook Wehl definitief Nederlands gebied onder koning Willem I. Aan de plaatselijke bevolking wordt niets gevraagd. De bevolking van Wwehl moet in 1816 ook niets hebben van de nieuwe heerser koning Willem I.
1816 Uitgezonderd enkele dagen in augustus regent het in 1816 van half mei tot in november vrijwel onafgebroken. Wehl en omgeving zijn veranderd in een moeras. De oogst gaat verloren. De schade is onvoorstelbaar en wordt bovendien nog versterkt door het volledige gebrek aan gras als voedsel voor het vee. Bittere armoede is het gevolg en veel mensen voeden zich met voedsel dat onder normale omstandigheden aan varkens gegeven wordt.
1817 Nadat het
gehele jaar 1816 het extreem slechte weer ook in Wehl voor
enorme problemen zoals honger en armoede heeft gezorgd, verschijnt medio
maart 1817 de zon, die zich daarvoor in dertien maanden vrijwel niet
heeft laten zien. Het gewone klimaat keert eindelijk weer terug.
Pas in de loop der 20e eeuw hebben wetenschappers vastgesteld dat de
tijdelijke klimaatverandering, die de wereld in 1816 heeft gekweld, het
gevolg is van de enorme vulkaanuitbarsting van de Tambora op het eiland
Sulawesi in de Indonesische Archipel. Aan het begin van de 19e eeuw
duurt het maanden tot jaren voordat nieuws van de andere kant van de
wereld onze omgeving bereikt maar ook als men het toen eerder geweten
had zou niemand een verband gelegd hebben tussen de vulkaanuitbarsting
en de tijdelijke klimaatverandering.
1817 De eerste jaren van de 19e eeuw zijn voor Wehl rumoerige en moeilijke tijden geweest, waarin zich enorm veel veranderingen hebben voltrokken. Ook met de overgang van de enclave Wehl naar Nederland in 1816 is niet iedere inwoner ingenomen. Na deze onrustige periode volgt een nieuw tijdperk waarin de rust in Wehl terugkeert.
1818 De
provincie Gelderland is verdeeld in 17 districten of
hoofdschoutambten, welke gezamenlijk 107 gemeenten of schoutambten
omvatten. De gemeenten Angerlo, Didam, Gendringen, 's-Heerenberg,
Netterden, Wehl en Zeddam worden samengevoegd tot het hoofdschoutambt
Doesburg. In 1851 zal er een eind komen aan de districtsgewijze
indeling van het Gelderse platteland.
1819 Miljoenen veldmuizen richten in de Liemers onvoorstelbare vernielingen aan.
1820 In het vroege voorjaar worden door de ongewoon hoge temperatuur massa's smeltwater over de rivier aangevoerd. De Liemers stroomt weer geheel en al onder. Ook in Wehl en vooral in de buurtschap Meerenbroek is ernstige wateroverlast.
1821 Het omstreeks 1730 gebouwde hervormde kerkje in Wehl wordt grondig gerenoveerd. De kerk blijft vervolgens in gebruik tot 1857 wanneer het wordt afgebroken en vervangen door een nieuwe kerk, die we ook in onze huidige tijd kennen.
|
![]() |
1824 Jonkheer L.C.J.C.F. van Nispen koopt de Wehlse heide. Hij laat de heide ontginnen, waarna in het nieuwe bosgebied het landhuis Stilliwald alsmede het Jagershuis worden gebouwd. Wanneer Van Nispen in 1872 overlijdt wordt hij op het landgoed Stilliwald begraven.
Het landgoed Stilliwald in het begin van de 20e eeuw
1825 In plattelandsgemeenten wordt de titel van schout (voor het hoofd van de gemeente) veranderd in die van burgemeester.
![]() |
De Liemers en omgeving uit een aardrijkskundig schoolboek door J.van Wijk Roelands Zoon uitgegeven door H.C.A. Thieme te Zutphen in 1827. Vermeld worden o.a. Wehl, Kilder, Eldrik, Lool, Dijk en Holthuizen. |
1828 Op woensdag 16 januari wordt in Zutphen geboren Josephus J.G.F Baron van Lamsweerde, die in 1854 op 26 jarige leeftijd burgemeester van Wehl wordt en dit gedurende een periode van bijna veertig jaar blijft waardoor hij de geschiedenis ingaat als de langstzittende burgemeester, die Wehl heeft gehad.
|
|
1829 Buiten de dorpskom van Wehl wordt een begraafplaats in gebruik genomen. Voorheen werden mensen vooral begraven rondom de kerk, vandaar de benaming "kerkhof". Katholieken en protestanten hebben op het kerkhof dat in 1829 in gebruik wordt genomen ieder hun eigen deel. In 1837 komt er nog een algemeen deel bij waar overigens slechts zelden iemand begraven wordt. Aan het begin van de 20e eeuw, in 1914, wordt de Hervormde begraafplaats aan de Didamseweg in Wehl in gebruik genomen.
1830
De Belgische opstand leidt tot afscheiding van Belgie van
Nederland.
Koning Willem I roept ook in de overwegend katholieke Liemers
(jonge)mannen op voor actieve militaire dienst. Velen voelen er echter
weinig voor om voor een protestante vorst te vechten tegen het
katholieke Belgie. Dit leidt ook in Wehl tot grote onrust. Het
overgrote deel van de bevolking moet 14 jaar nadat het dorp in 1816 bij
Nederland is gevoegd nog niets hebben van het Huis van Oranje. Omstreeks
het midden van de 19e eeuw verandert die stemming echter mede omdat bij
de grondwetswijziging van 1848 katholieken gelijke rechten krijgen. Ook
het bezoek dat koning Willem III in 1861 aan de Liemers brengt na de
watersnoodramp dat jaar draagt er toe bij.
1832 In de Kadastrale Atlas van Wehl anno 1832 wordt op de weg van Wehl naar Doesburg ook de buurtschap Kleindorp vermeld onder de aanduiding: Kleindorp gehugt.
1834 Op donderdag 1 mei trouwt in Zevenaar Gerharda Rozijn (1808 - 1878), dochter van Bernardus Rozijn en Anna Versteeg uit Wehl met Theodorus Jansen (1806-1878). Theodorus Jansen en zijn vrouw Gerharda Rozijn zijn voorouders (6 generaties) in rechte lijn van Sam, Simon en Sjef van Keulen.
1835 In de vroege ochtend van vrijdag 11 september ontstaat in Wehl brand, die zo snel om zich heen grijpt, dat binnen een tijdsbestek van een uur zeven huizen volledig in de as worden gelegd. De gehele hoek van Grotestraat en Keppelseweg wordt een puinhoop van stenen en houtskool. Bij deze brand komt vee om en gaat verder al het huisraad, ingezamelde vruchten alsmede de wintervoorraad voor het vee verloren.
1836 Aan de Keppelse weg in Wehl neemt landbouwer, tevens wethouder, Hendrik Stapelbroek een rosoliemolen in gebruik. Deze molen in beweging gebracht door een paard (ros) heeft tot 1879 bestaan.
1837 Voor het eerst vestigt zich in Wehl een heelmeester / chirurgijn. Het is de uit Bocholt afkomstige Joseph Felgemacher, die van de gemeente een jaarlijkse gratificatie van 50 gulden ontvangt. In 1845 emigreert hij met zijn gezin naar Amerika.
1837 In september ontstaat in Wehl grote beroering doordat de Officier van Justitie te Zutphen processies, die sedert mensenheugenis bij R.K. begrafenissen plaatsvinden, wil verbieden. De Wehlse pastoor weet echter overtuigend aan te tonen, dat deze processies al voor de annexatie bij Nederland in 1816 plaatsvonden, en daarom niet verboden kunnen worden.
1838 Op maandag 22 januari 1838 wordt in de gemeente Wehl geboren Johanna Judith (roepnaam: Judith) Jansen (1838 - 1880). Zij is de dochter van Christaan Jansen en Wilhelmina ten Haaf. Judith trouwt op dinsdag 6 november 1866 in Zevenaar met Gradus Polman. Judith en Gradus zijn voorouders in rechte lijn (5 generaties) van Sam, Simon en Sjef van Keulen.
1838 Als gevolg van kruiend ijs, meer dan 7 meter hoge ijsbergen op 28 februari bij Spijk, zijn de dijken in groot gevaar. In de vroege ochtend van 1 maart om 2.30 uur breekt de dijk bij Rees door. Om elf uur is het water de gemeente Wehl reeds genaderd en enkele uren later staan de buurtschappen Broek, Meerenbroek en Achterwehl volledig onder water. De volgende dag, 2 maart, bereikt het water onder meer Zevenaar, Duiven en Westervoort. Aangezien ieder is gewaarschuwd blijft de schade beperkt.
1839 Bij de volkstelling van 1839 is maar liefst 89,7% van de inwoners van Zevenaar katholiek. In Duiven en Wehl zijn deze percentages zelfs nog hoger respectievelijk 97,8 en 94,4. In deze voormalig Kleefse gebieden heeft in tegenstelling tot de andere delen van Gelderland ten tijde van het ancien regime een volledige godsdienstvrijheid bestaan en zijn de inwoners in overgrote meerderheid katholiek gebleven.
1841 De gemeente Wehl telt omstreeks deze tijd 287 huizen en 1981 inwoners, verdeeld over het dorp Wehl 59/408 (huizen/inwoners) en de buurtschappen Wehlse Broek 64/419, Meerenbroek 58/394, Heidekant 61/435 en Achter Wehl (=het huidige Nieuw Wehl) 45/325.
1842 Bij een hevige brand rondom de R.K. Kerk op 22 april worden in Wehl 7 huizen alsmede de R.K. school verwoest. |
![]()
|
R.K. Kerk in Wehl (1925) |
1843 Na langdurige voorbereidingen komt in 1843 een plan gereed voor de aanleg van een grindweg van Zutphen via Wehl naar Emmerik. De weg, die in 1848 gereed komt, voldoet echter niet aan de verwachtingen. Om de kosten te bestrijden komen er zeven tollen maar deze brengen onvoldoende op. De voornaamste oorzaak is het feit dat gelijktijdig de weg Gendringen - Terborg - Doesburg voltooid is en veel vervoerders aan deze weg de voorkeur geven.
1843 Reinirus
Pollman, die al veertig jaar hoofdmeester is van de R.K. school in
Wehl komt vanwege het vele gebruik van jenever in opspraak
waardoor zelfs de pastoor de ouders aanraadt om de kinderen bj de
Protestantse meester op school te doen.
1844 Voor het eerst gaan katholieken uit Wehl en Didam gezamenlijk op bedevaart naar de eeuwenoude Duitse bedevaartsplaats Kevelaer. Meer dan 150 jaar houdt deze traditie stand. Wanneer in 1866 de spoorverbinding tussen Zevenaar en Kleve (Kleef) gereed komt, kunnen bedevaartgangers ook per trein vanuit Zevenaar naar Kevelaer reizen. Met de ingebruikname van de spoorlijn Zevenaar - Winterwijk in 1885 is het mogelijk om vanuit Wehl en Didam per trein op bedevaart naar Kevelaer te gaan.
1845 Overvloedige regenval heeft tot gevolg dat meer dan 75% van de oogst verloren gaat. De aardappelteelt verrot vrijwel volledig.
1846 Door de aardappelziekte gaat opnieuw een groot deel van de aardappeloogst verloren. Omdat bovendien ook de rogge- en tarweoogst door een muizenplaag mislukken is er een groot voedseltekort.
1847 De overheid
roept zondag 2 mei uit tot algemene biddag. Na twee eerdere
jaren met een mislukte aardappeloogst is er opnieuw door de
aardappelziekte alsmede de hoge graanprijzen een ernstig voedseltekort.
Op diverse plaatsen is er onrust onder de bevolking.
1847 Voor de allereerste keer vestigt zich
in Wehl een universitair opgeleide dokter. Het is Jacob Gefken,
die in 1845 in Leiden is gepromoveerd.
1848 Omstreeks deze tijd telt Doetinchem 2300 inwoners en heeft de stad 4 poorten: Waterpoort, Hezenpoort, Grutpoort en Hamburgerpoort.
|
|
1849 In het aardrijkskundig woordenboek (A. van der Aa, Gorinchem 1849) staat over Wehl ondermeer:
"De gemeente bevat het dorp Wehl, benevens de buurschappen: Broek, Heidekant, Meerenbroek en Achter-Wehl. De gemeente telt 287 huizen, bewoond door 339 huisgezinnen, uitmakende eene bevolking van 2020 inwoners, die meest hun bestaan vinden in den landbouw. Ook drijft men er handel in spek en hammen, die hier worden opgekocht en naar elders verzonden. Er zijn ongeveer 1900 leden van de R.K. kerk, ongeveer 120 hervormden en 2 Israelieten. De gemeente heeft twee scholen, beide in het dorp: een gemeenteschool met gemiddeld 190 leerlingen en eene school van de R.K. gemeente met 230 leerlingen".
1849 Van Gend en Loos gaat met een "diligence" rijden over de kort tevoren gereed gekomen grindweg tussen Zutphen, Keppel, Wehl, 's-Heerenberg en Emmerik. Vanuit Emmerik is het vertrek dagelijks om 7.30 uur en vanuit Zutphen om 18.00 uur. De reistijd van een enkele reis Zutpen - Emmerik bedraagt minder dan vier uur.
|
|
1850 De gemiddelde levensverwachting in de Liemers bedraagt 34 jaar; dit is in het bijzonder het gevolg van de grote kindersterfte.
1850 Ook in de tweede helft van de negentiende eeuw gaat de industriele revolutie vrijwel volledig voorbij aan de Liemers.
1851 Burgemeester Gerhard Melchers begint een katoenweverij in Wehl, die werk biedt aan 20 - 25 mensen. In 1864 moet de weverij sluiten wegens gebrek aan grondstoffen. Melchers begint dan een steenfabriek in Zevenaar.
|
|
1851 De zomer verloopt voor de boeren rampzalig. Een lange periode van hitte en droogte eindigt met een hevig onweer met hagel en storm.
1852 Gerhard Melchers wordt als burgemeester van Wehl opgevolgd door Petrus Vemer, die de geschiedenis in gaat als een van de kortst zittende burgemeesters want reeds in 1854 wordt hij opgevolgd door Henri Baron van Lamsweerde naar later blijkt de langstzittende burgemeester van Wehl.
|
|
1852 Op
25 september legt de gemeenteraad van Wehl de markten en
processiedagen vast. De voorjaarsprocessie, 'Wehlse Umdracht"
genoemd, vindt plaats op Drievuldigheidszondag (de eerste zondag
na Pinksteren) en op de eerste zondag in september de processie
naar het Hagelkruis. De markten zijn op de maandagen volgend op
de processiedagen.
|
![]() Voorafgaand aan de processie vindt de Heilige Mis plaats in de R.K. kerk. Na afloop van processie gaat de kermis van start. |
1854 De eerste bewaarschool in Wehl gaat van start. Het schooltje heeft tot ongeveer 1862 bestaan.
1854
Henri Baron van Lamsweerde (1828-1901) wordt burgemeester van Wehl.
Hij blijft dit bijna veertig jaar tot 1892 en wordt daarmee de
langstzittende burgemeester uit de geschiedenis van Wehl.
|
|
1855 Wehl bouwt voor het eerst in haar geschiedenis een gemeentehuis. Tot die tijd wordt in een herberg of bij de burgemeester thuis vergaderd.
|
|
![]() |
|
In 1855
bouwt Wehl voor 1.500 gulden een gemeentehuis.
De monumentale trap voor het gebouw wordt pas in 1915 aangebouwd.
Het gemeentehuis doet ongeveer 80 jaar als zodanig dienst. In 1938
wordt voor f 22.000 een nieuw gemeentehuis gebouwd.
Op bovenstaande afbeelding het tweede gebouw
aan de linker zijde: het gemeentehuis van Wehl
1856 De rosmolen, die eeuwenlang heeft gestaan bij de standaardmolen aan de Beekseweg in Wehl, wordt gesloopt. Een rosmolen, in beweging gebracht door een paard (ros) dat aan de molenspil verbonden is, stond vaak bij een korenmolen om bij windstilte toch te kunnen malen.
|
|
1857 Omstreeks deze tijd heeft de familie Stokman op de hoek van de Keppelse weg, tegenover De Zwaan een blauwververij waar weefsels door middel van indigo blauw geverfd worden.
1858
Het protestantse kerkje in Wehl, dat omstreeks 1730 is
gebouwd, wordt vervangen door het kerkgebouw dat nu nog als
zodanig dienst doet. |
![]() |
De Hervormde kerk in 1940 |
1859 In het provinciaal verslag over 1859 wordt gemeld dat in de "geheele Lijmers, zooals doorgaans weinig heerschende ziekten zijn voorgekomen". Het wordt toegeschreven aan de "gezonde ligging" van deze streek.
1860 Johanna Maria Steintjes (1826-1902) wordt vroedvrouw in Wehl en blijft 35 jaar als zodanig werkzaam waardoor ze een van de langst praktiserende vroedvrouwen uit de geschiedenis van Wehl wordt. In 1895 moet ze wegens ouderdom en zwakte haar werk neerleggen.
1860 In Wehl wordt villa Broekhuizen gebouwd op de plaats waar reeds omstreeks 1275 een klein kasteeltje, bewoond door het geslacht Van Broeckhuysen, stond.
|
|
1861 In Nieuw-Wehl wordt in opdracht van de horlogemaker Bernardus Onstenk een molen gebouwd. Ongeveer een jaar na de totstandkoming verkoopt Onstenk deze molen aan de Hengelose molenaar Gerrit Langeler. Enkele jaren later wordt J.G. Schoemaker eigenaar en omstreeks 1887 wordt F. Bosch de volgende eigenaar. Daarna vererft de molen op de familie Senders.
|
De 'molen van Senders' ook genoemd Bernadette
omstreeks 2000 |
1861 De kom van het dorp Wehl wordt verlicht door petroleum.
|
![]() |
De Dorpsstraat in 1925 |
1862 Gerrit Langeler uit Hengelo koopt de in 1861 door Bernardus Onstenk gebouwde korenmolen "De Welvaart" in Wehl. In latere jaren worden achtereenvolgens J.G. Schoenmaker en F. Bosch eigenaar, waarna de molen vererft op de familie W.A. Senders. Na de Tweede Wereldoorlog krijgt de molen de naam "Bernadettemolen".
|
|
1865 De gemeente Wehl heeft ongeveer 2.100 inwoners en het grondoppervlak bedraagt 2.343 bunder.
Gemeente Wehl in 1865
1866 Op 1 juni 1866 maakt Wehl exact een halve eeuw deel uit van Nederland. Gelijktijdig is bode J. Ragas precies 50 jaar in dienst van de gemeente. In verband met het weer vinden de ter gelegenheid van beide feiten georganiseerde grootse festiviteiten pas een week later op 8 juni plaats.
1866 Op
dinsdag 6 november trouwt Judith Jansen (1838 - 1880) in Zevenaar
met Gradus Polman (1827 - 1892). Judith is de dochter van de in Wehl
wonende Christiaan Jansen en Wilhelmina ten Haaf. Judith en Gradus zijn de over-over-overgrootouders van Sam, Simon en Sjef van Keulen. |
|
Gradus Polman (1827 - 1892) |
1867 Uit heel Europa, Canada en de V.S. gaan
duizenden katholieke jongemannen, de zogenaamde Zouaven, naar
Italie ter bescherming van de kerkelijke staat van Paus Pius IX; onder
hen vele tientallen Zouaven uit de Liemers, waarvan
tenminste 2 jongens uit Wehl. De Nederlandse Zouaven verliezen
het Nederlandse staatsburgerschap. In 1947 wordt hen dit echter
teruggeven. Het betreft een posthuum eerherstel omdat
de laatste Nederlandse Zouaaf in 1946 is
overleden.
![]()
|
Zouavenbeeld
(Zouavenmuseum Oudenbosch)
In Wehl zijn twee Zouaven: Frederik Gerhardus Josephus Wilhelmus Werlingshoff, geboren in Wehl in 1837 als zoon van de commies rijksbelasting Johannes Adam Werlingshoff en Sibilla Maijer. Hij is van beroep pruikenmaker en is in dienst bij de Zouaven van 1861 tot 1863. Daarna keert hij terug naar Wehl. Hij meldt zich voor de tweede maal voor het Pauselijk leger en doet dan dienst van 1 februari 1863 tot 1 oktober 1870. Hij vecht mee in de strijd van 1867 te Montana, alsmede tijdens het beleg van Rome in 1870. . |
1868 In 1868 wordt in Wehl geboren Gerardus Antonius van Laak. Op 15 augustus 1894 wordt hij tot priester gewijd. In december 1914 wordt hij plechtig als R.K. pastoor in Lent (bij Nijmegen) geinstalleerd. Hij blijft dit bijna veertig jaar tot hij in 1951 met emeritaat gaat. Op 15 augustus 1964 is hij zeventig (!) jaar priester. Een jaar later op 14 augustus 1965 overlijdt hij bijna 97 jaar oud in zijn geboorteplaats Wehl, waarmee de cirkel rond is.
1868 De in Groenlo geboren Berend Egberts (1827 - 1873) wordt gemeentegeneesheer in Wehl. Na enige tijd blijkt dat hij lijdt aan "kr betreurenankzinnigheid" hetgeen zich onder meer uit in zeer agressief gedrag. In 1870 vluchten zijn vrouw en zes jonge kinderen uit huis. Egberts wordt naar het krankzinnigengesticht in Zutphen gebracht waar hij in 1873 overlijdt.
1870 Voor het laatst zijn er dodelijke slachtoffers in Wehl als gevolg van de pokken; in 1870 en 1871 zijn er drie doden te .
1872 Jonkheer mr
Lodewijk C.J.C.F. van Nispen, die ongeveer een halve eeuw eerder
landgoed Stilliwald in Wehl kocht, overlijdt en wordt als een
farao op zijn landgoed begraven.
1873 Nadat de gemeente Wehl een schenking daarvoor heeft ontvangen van Jonkhheer de Bellefroid wordt in 1873 een kleuterschool, in deze tijd bewaarschool genoemd, gebouwd. Wanneer twintig jaar later, in 1893, de zusters Dominicanessen zich in Wehl vestigen, nemen deze de zorg voor de kleuters over van Mietje Lukassen. Op 1 oktober 1959 wordt de bewaarschool aan de Jonkheer de Bellefroidweg opgeheven. Korte tijd later wordt een nieuwe kleuterschool aan de Julianastraat in gebruik genomen.
|
|
1874 Op dinsdag 12 mei wordt in Wehl op
grootse wijze het 25-jarig regeringsjubileum gevierd van Koning Willem
III. Aan de festiviteiten wordt onder meer deelgenomen door het corps
muzikanten uit Aholt, de schutterij, mastklimmers, zaklopers en ruiterij
te paard. De schoolkinderen worden onthaald met chocolade en
krentenbroodjes. Verder zijn er vele volksvermakelijkheden zoals
ringrijden in de Broekhuizerlaan, vogelschieten bij de molen van J.
Spall en mastklimmen op het Kerkplein.
1874 De protestante kerk in Wehl krijgt een nieuw orgel. Vervaardiger is H. Haffmans uit Doetinchem.
|
|
1875
Als gevolg van de hardnekkige landbouwcrisis in het laatste kwart
van de 19e eeuw zoeken steeds meer mensen werk buiten de
landbouw, vooral in de bouwvak zowel in de omgeving als verder weg in
het buitenland (Ruhrgebied).
1876
De drieklassige school in Wehl, gelegen aan de
grindweg naar Didam wordt in de winter bezocht door 271 en in de zomer
door 231 kinderen. Hoofdmeester Anton Hoijer verdient 700 gulden per
jaar en hulpmeester Van Heuven 350 gulden.
1877 H.F.X. Peters wordt de nieuwe eigenaar van de in 1847 door de landbouwer Peter Rijswijk gebouwde korenmolen aan de Kelderweg in Wehl. Omstreeks 1919 koopt molenaar A.J.W. Berntsen uit Beek de molen, die hij vervolgens ombouwt tot machinale graanmaalderij.
|
|
1878 Hoofdmeester A.G.F. Hoijer van de openbare lagere school in Wehl richt in augustus 1878 een leesgezelschap op. Het enthousiasme is groot want reeds binnen een week zijn er veertig deelnemers. De jaarlijkse contributie bedraagt 50 cent waarvoor de leden in de maanden oktober tot en met maart wekelijks een boek kunnen lenen. In april worden de boeken verloot zodat ieder lid een boek als cadeau ontvangt.
1879 Op zaterdag 4 oktober komt de krant De Graafschap-Bode voor de allereerste keer uit.
![]() |
Voorpagina van de allereerste editie van de
Graafschap-Bode .
|
1880 Het aantal mensen in Wehl dat in grote armoede leeft en gemeentelijke steun nodig heeft is in 1880 zeer hoog. Dit is het gevolg van een drietal factoren:
Tijdens de strenge winter is veel voedselvoorraad verloren gegaan.
Op 16 juli 1880 is er een vernietigende hagelbui, die een groot deel van de oogst verwoest.
De verdiensten, vooral van diegenen die in Duitsland werken, zijn geringer.
1880 Op vrijdag
16 juli 1880 wordt Wehl getroffen door enorme hagelbuien en
slagregens. De gevolgen zijn rampzalig. Van de op de velden staande
boekweit en haver wordt de helft volledig verwoest. Van de rogge gaat de
helft van het zaad verloren terwijl de zomergerst, aardappelen en
tuinvruchten aanzienlijke schade oplopen. Een groot aantal gezinnen, die
van de opbrengst van deze producrten moet rondkomen, komt in ernstige
problemen.
Burgemeester H. Baron van Lamsweerde, pastoor C. Kleve, dominee J.
Noordink de Wilde en gemeente-ontvanger J. Melchers doen een dringend
beroep om de getroffenen met giften te helpen.
1881
In Wehl vinden regelmatig
regionale veemarkten plaats. De gemeente Wehl protesteert dan ook
heftig wanneer in 1881 de veemarkt in Doetinchem, die vanaf 1850
in bedrijf is, twee maal per week wordt gehouden.
1882 Omstreeks deze tijd is er
consternatie over de juiste spelling van de plaatsnaam Wehl. Is
de juiste schrijfwijze Wehl of is het Weel?
Nadat in de loop der geschiedenis uiteenlopende namen zijn gebruikt
zoals Weel, Weell, Wyelle en Wele is in de 19e eeuw onder Duitse
invloed de spelling Wehl ingeburgerd geraakt. Wanneer de posterijen
overeenkomstig de door de Koninklijke Academie van Wetenschappen
samengestelde "Lijst van Nederlandsche Plaatsnamen" de schrijfwijze Weel
gaan hanteren, verzoekt het gemeentebestuur de plaatsnaam als Wehl te
schrijven. Het verzoek is aanvankelijk vergeefs maar enkele jaren later
in 1887 gaan de posterijen alsnog de schrijfwijze Wehl gebruiken. Op het
in 1885 geopende spoorstation in Wehl staat aanvankelijk vermeld Weel
maar na protest van het gemeentebestuur wordt het naambord gewijzigd in
WEHL OF WEEL. Enkele jaren later in 1887 wordt het naambord WEHL.
1883 De gemeenteraad van Wehl stelt een nieuwe regeling met betrekking tot de marktdagen vast. Marktdagen zijn voortaan: "vastenavondmaandag" (carnavalsmaandag); de tweede maandag in maart, april en mei; de tweede maandag na Pinksteren; maandag na de eerste zondag in september; de eerste dinsdag in oktober en de laatste donderdag in november.
|
![]() Marktplein in Wehl, waar in 1938 het gemeentehuis geopend wordt |
1883 De Tweede Kamer neemt op dinsdag 13 november 1883 met 40 tegen 10 stemmen een amendement aan waardoor Wehl niet Weel gaat heten.
1884 In
juli
maakt een hevig noodweer een eind aan een kurkdroge periode.
1884 Omdat een grote uitbreiding van de R.K. kerk in Wehl niet haalbaar is, stelt pastoor Carolus Cleve van de Wehlse Martinusparochie op 15 juni het voor deze tijd kolossale bedrag van 15.000 gulden beschikbaar voor de bouw van een kerk in Kilder. Reeds twee jaar later wordt een nieuwe R.K. kerk ingewijd en wordt Kilder een zelfstandige parochie.
1885 De regionale spoorlijn Arnhem - Zevenaar - Didam - Wehl - Doetinchem gaat van start. Ondermeer door deze spoorlijn gaat Wehl zich sterker op Doetinchem richten in plaats van op Doesburg, dat voordien de belangrijkste marktplaats voor Wehl was.
![]() |
Links het station Wehl omstreeks 1920 |
![]() |
1885 De drieklassige school in
Wehl, gelegen aan de grindweg naar Didam telt in 1885 ruim 300
leerlingen. In de laagste klasse is 1 onderwijzeres voor 139 leerlingen,
in de middenklasse zijn twee onderwijzers voor 114 kinderen. De hoogste
klasse met 51 leerlingen komt voor rekening van de hoofdmeester.
1886 Na een zeer droge en warme periode
valt het regenwater vanaf eind juli met bakken uit de hemel waardoor
lager gelegen weilanden onder water komen te staan en het vee opgestald
moet worden. Veel boeren zijn niet in staat om hun vee voldoende bij te
voeren. Bij dit alles komt nog een epidemie van mond- en klauwzeer
waardoor 1886 voor veel boeren in onze omgeving de geschiedenis ingaat
als een rampjaar.
1887 Van de ruim zestig kinderen in Wehl, die in het voorjaar van 1887 mazelen krijgen, overlijden er zeven.
1888 Tussen 1878 en 1895 treft een enorme landbouwcrisis Europa. Deze is het gevolg van import van goedkope landbouwproducten uit de Verenigde Staten en Canada waardoor prijzen sterk dalen en veel boeren landarbeiders ontslaan. Werkeloosheid en armoede nemen sterk toe. Een aantal mensen, ook uit onze omgeving, besluit onder druk van de omstandigheden voor werk naar het buitenland te vertrekken zoals naar het Duitse Ruhrgebied en de Verenigde Staten. Voor sommigen is dit vertrek tijdelijk, anderen vertrekken definitief.
1888 Medio juni wordt Wehl getroffen door een hevig noodweer met enorme slagregens. Hierbij treft de bliksem de "bewaarschool" (kleuterschool). Doordat geen brand ontstaat blijft de schade beperkt maar op de tijdens het onweer aanwezige kinderen maakt het gebeuren een enorme indruk.
1889 De
maximumsnelheid van personentreinen op de lijn Zevenaar - Didam - Wehl
- Doetinchem - Winterswijk wordt verhoogd van 30 naar 40 kilometer per
uur.
1890 De winter van 1890 / 1891 is
uitzonderlijk streng. De decembermaand spant de kroon,
want sedert het begin van de temperatuurmetingen in 1706 is het alleen in
december 1788 nog kouder geweest.
Op 25 november 1890 gaat de wind uit het
noordoosten waaien en dat is het begin van een langdurige strenge
vorstperiode. De gemiddelde ijsdikte in sloten is in de
loop van december ongeveer 65 cm., plaatselijk wordt zelfs een dikte
van 70-80 cm. bereikt. Mens en dier gaan gebukt onder extreme koude.
Op 19 december vriest bij Elten een grensbeambte dood.
1890 Op 15 oktober wordt in Wehl een tweede halteplaats, halte Stillewald (Stilliwald), voor treinen geopend.
![]() |
Halte Stillewald |
1891 Op
11 maart besluiten 101 Liemerse boeren (68 uit Didam, 19 uit Zeddam en
14 uit Wehl) tot de oprichting van een cooperatieve
roomboterfabriek, waardoor Didam de primeur heeft van de
allereerste cooperatieve roomboterfabriek buiten Friesland.
Het kapitaal wordt verkregen door uitgifte van aandelen van f 50,=
(22,50 euro) aan ieder van de deelnemers. De fabriek is al snel een
groot succes en omgevende plaatsen zoals Doesburg in 1892, Zevenaar in
1893, Angerlo in 1894 en Wehl in 1894 volgen.
1891 Meer dan een derde van de Nederlandse
bevolking wordt getroffen door een influenza / griep pandemie.
Ongeveer 4.500 mensen, veelal in de kracht van hun leven, gaan eraan
ten gronde. In De Liemers blijft het aantal dodelijke slachtoffers
beperkt. Wel zijn er in o.a. Angerlo opvallend veel
sterfgevallen door longontsteking (8) mogelijk als gevolg van
influenza. In Wehl sterven in 1892 vier mensen aan influenza
en vijf door longontsteking.
1893 De Wehlse
(oud-)burgemeester Henri, Baron van Lamsweerde, schenkt zijn
woonhuis aan de R.K. zusters Dominicanessen uit Voorschoten
waardoor deze in Wehl een school kunnen stichten. Reeds
hetzelfde jaar nemen de zusters de "bewaarschool"
(kleuterschool) over van Mietje Lukassen. Enkele jaren later
starten de zusters de R.K. meisjesschool, die Henricusschool
genoemd wordt naar de schenker Henri, Baron van Lamsweerde. |
|
![]() |
Het klooster Dominicanessen in Wehl (1903) |
1893 Carolus Kleve, R.K. pastoor van de Sint Martinusparochie in Wehl overlijdt. Hij is meer dan veertig jaar, vanaf 1852, pastoor van de Martinusparochie geweest.
1894 Wehl krijgt in september een eigen zuivelfabriek, die in de volksmond "botterfabriek" (boterfabriek) wordt genoemd.
![]() |
De zuivelfabriek in Wehl omstreeks 1920 |
1895 In de periode van juni 1894 tot februari 1895 treft een difterie-epidemie Wehl, alwaar vijf kinderen overlijden aan de aandoening. De benauwdheid is bij deze aangrijpende aandoening soms zo hevig dat kinderen stikken, een ware nachtmerrie.
1896 In Wehl
wordt muziekvereniging A.M.D.G. opgericht. Het is de afkorting
van Ad Majorem Dei Gloriam, wat
betekent "Tot meerdere eer van God". Zoals de naam al doet
vermoeden, is de muziekvereniging in eerste instantie opgericht
om kerkelijke festiviteiten op te luisteren. Vanaf het midden
van de 20e eeuw worden het vooral wereldse festiviteiten waaraan
de vereniging een bijdrage levert. |
|
1897 Op een internationale landbouwtentoonstelling in 's-Gravenhage wordt boter uit de stoomzuivelfabriek in Wehl met de zilveren medaille (2de prijs) bekroond.
1897 Op 26 mei 1897
een amusant bericht in de Zutphense Courant waarin melding wordt
gemaakt van het feit dat een "zwarte roodstaart op de
rand van het schoolbord in het schoolgebouw te Wehl
zijn nest heeft gebouwd en eitjes heeft gelegd".
"Thans hebben de vogels jongen ofschoon ze beneden zich meer
dan 100 kinderen zien zitten, voeren zij hun jongen ook onder
schooltijd". |
|
1898
Aan de weg naar Keppel wordt een R.K. meisjesschool in gebruik
genomen.
1900
Het inwoneraantal van de Heerlijkheid Wehl bedraagt 2.300.
Dorpsgezicht
Wehl bij de overgang van de 19e naar de 20e eeuw
1901 Aan de
Hervormde kerk in de Grotestraat in Wehl is een
kerktoren gebouwd. De luidklok, die er in geplaatst wordt, is
afkomstig van een kerk uit het Friese Steggerda, dateert
van 1784 en is gegoten door Christiaan en Jan Seest in
Amsterdam. |
|
1901 Onder de veranda van het Wehlse stationskoffiehuis wordt in de zomer van 1901 fietsclub De Eendracht opgericht. De initiatiefnemers zijn: L. Gudde, H. Meijer, W. van Raay, B. Siebes, G. Thuis, en Th. Verwaaijen. Al snel houdt de nieuwe vereniging zich ook bezig met het organiseren van festiviteiten rondom de kermis en omstreeks 1937 wordt de fietsclub omgezet in een schutterij.
1901 Op zondag 28 juli 1901 overlijdt in Haarlem Baron van Lamsweerde (1828-1901), burgemeester van Wehl van 1854 tot 1893. Hij gaat de geschiedenis in als de langstzittende burgemeester van de gemeente, die aan het eind van zijn burgemeesterschap in 1893 zijn woonhuis, aan de Keppelseweg 29, schonk aan de zusters Dominicanessen, zodat deze een school konden stichten.
|
|
1902 Op zaterdagavond 1 februari brandt in Wehl de woning van timmerman Thomassen volledig af. Mede door de harde wind grijpt het vuur snel om zich heen. Vrijwel niets van de inboedel kan gered worden. Zeven varkens, een geit en een schaap komen in de vlammen om
1903 De
uit
Den Haag afkomstige Johanna Maria Dekkers wordt gemeentevroedvrouw van Wehl.
Aangezien de gemeenteraad haar geen toestemming verleent om de tarieven
voor bevallingen te verhogen keert ze in 1904 al weer naar Den Haag
terug.
1905 De gemeente Wehl koopt het monumentale pand, dat in het midden van de 19e eeuw bewoond wordt door burgemeester Melchers, om als doktershuis te dienen. Helaas wordt het huis in de jaren dertig afgebroken om plaats te maken voor het nieuw te bouwen gemeentehuis. De dokter verhuist naar de Keppelseweg.
|
|
1905 In Wehl wordt de vereniging "Houdt voet bij stuk" opgericht, die zich ten doel stelt om op kermismaandagen de festiviteiten op het terrein bij Broekhuizen te organiseren. Marktkooplieden en cafebazen zijn verre van ingenomen met dit initiatief omdat ze vrezen klandizie mis te lopen.
1906 Dr. Alfons Ariens, r.k. priester en vermaard voorvechter van de katholieke arbeiders, bezoekt Wehl waar hij op het Kerkplein een groot schare toehoorders bemoedigend toespreekt.
|
|
1907 In
Nieuw-Wehl wordt geboren Theodorus (Theo) G. A.
Hendriksen (1907 - 2001). Hij is de oudste zoon uit een
katholiek gezin van vijftien kinderen, die in 1932 tot R.K.
priester wordt gewijd en in 1961 tot (hulp-)bisschop van
Utrecht wordt benoemd. |
|
1908 Op initiatief van de Wehlse arts
H.J. van der Wijst wordt op 24 juni "Het Wehlse Groene kruis" opgericht.
Doel is het nemen van maatregelen om ziekte te voorkomen alsmede het
geven van hulp bij de verpleging thuis. De contributie bedraagt 25 cent
per jaar per gezin.
Wehl aan het begin van de 20e eeuw
1909 Op
donderdag 29 juli wordt in Wehl geboren Lambertus
Bernardus Span (1909 - 1940). Hij is de zoon van Bernardus
Hermanus Span en Berendina Johanna Polman. Tijdens de Duitse
inval in de meidagen van 1940 is Lambertus Span dienstplichtig
soldaat bij een compagnie juist ten noorden van de Grebbeberg.
Hij sneuvelt op 13 mei 1940, een dag voor de capitulatie. Zijn lichaam is op 18 mei
vlak bij het riviertje de Grift gevonden en nog dezelfde dag
op het ereveld (rij 6, graf 11) in Rhenen begraven. |
|
1910 Op 16
oktober wordt de uit Wehl afkomstige Gerardus Franciscus
van Laak pastoor van de door hem gestichte parochie van de H.
Gerardus Majella te Overdinkel. Hij blijft tot zijn dood op 28
oktober 1930 pastoor en wordt tot in de verre omgeving van het
Twentse dorp bemind en geacht. Na zijn dood wordt de weg van Overdinkel
naar Glane
naar hem genoemd. |
|
1912
Op dinsdagavond 26 november 1912 schiet in Achterwehl (het
huidige Nieuw-Wehl) tijdens een hoogopgelopen ruzie de 60-jarige
Reintje Eijt-Aalbers de 18-jarige kippenhandelaar Nico Graus uit Didam
met een jachtgeweer dood. Na haar daad meldt de vrouw, echtgenote van
timmerman Jan Eijt, zich bij de politie. Op last van de officier van
justitie wordt Reintje door de rijksveldwachter Van Soest naar Arnhem
overgebracht waar ze in het voorjaar van 1913 wordt veroordeeld tot
een gevangenisstraf van vijf jaar.
1913 De famillie Van Nispen verkoopt het landgoed Stilliwald
in Wehl aan de familie Van Laak. |
|
Het Jagershuis op het landgoed Stilliwald in Wehl dat in 1913 in
het bezit komt van de familie Van Laak
1914
Op vrijdag 31 juli om 12.10 uur kondigt de Nederlandse regering een militaire
mobilisatie aan. Korte tijd later breekt een weerzinwekkende
oorlog (W.O. I 1914 - 1918) uit, waarin 10 miljoen mensen
omkomen. Hoewel Nederland buiten het oorlogsgeweld blijft, gaat ook in
de Liemers de bevolking gebukt onder angsten, onzekerheid, tekorten,
ondervoeding, werkeloosheid en armoede.
1914 In augustus richten een aantal jongeren de
eerste voetbalvereniging in Wehl op. De club krijgt de naam Sparta
en tot de oprichters behoren Jan Derk Kraayenbrink, Jan Manschot, Harrie
Polman en Jan Sanders. Na enige jaren gaat Sparta ter ziele, maar korte
tijd later omstreeks 1919 wordt een nieuwe club gevormd onder de naam Concordia.
![]() |
Het elftal
van Concordia Wehl in 1921 De eerste jaren voetbalt Concordia op een veld in het Wehlse bos nabij de grafheuvel van de jonkheer van Nispen; de naam van het voetbalterrein is Stillewald. |
1914 In
Wehl wordt aan de Didamseweg de hervormde
(protestantse) begraafplaats in gebruik genomen. Aangezien het
geluid van de klok van de hervormde kerk niet te horen is op
de begraafplaats wordt afgesproken dat de klok van de
karholieke Sint Martinuskerk het luiden overneemt zodra de
begrafenisstoet van de protestantse kerk op de hoek Rotestraat
/ Keppelseweg is aangekomen. |
![]() |
1915
Door de oorlogssituatie (alle buurlanden zijn in de Eerste
Wereldoorlog verwikkeld) ontstaan tekorten waardoor de prijzen stijgen
en de armoede ook in Wehl snel toeneemt. Daarentegen
zijn er ook velen die door de smokkelhandel met Duitsland snel
en grof geld verdienen.
![]() |
Smokkelaars aangehouden door douaniers |
1915 Op
dinsdag 2 maart 1915 overlijdt op 60 jarige leeftijd, de in 1854
in Harlingen geboren, Jacobus Berndes (1854 - 1915), R.K.
pastoor in Wehl vanaf 1908 tot zijn dood. Hij wordt
opgevolgd door pastoor Dillman (1865 - 1927), die op zijn beurt
in deze functie blijft tot zijn dood in 1927. |
|
1915 In Nieuw-Wehl, in deze tijd ook Achterwehl
genoemd, wordt een openbare school in gebruik genomen.
1915 Op maandagavond 25 oktober 1915 sneuvelt de
22-jarige soldaat Arend Seesink (zoon van Marinus Seesink en Johanna
Brink) uit Wehl tijdens het vervullen van de dienstplicht aan de
Nederlands-Belgische grens in het Zeeuwse Zuiddorpe, waar het
Nederlandse leger mede tot taak heeft smokkelarij te voorkomen.
Waarschijnlijk door de duisternis misleid komt Seesink in aanraking met
een stroomdraad en wordt gedood. Zijn lichaam wordt per trein naar
Wehl vervoerd, waar hij de allereerste is, die op de begraafplaats
van de Hervormde Gemeente aan de Didamseweg wordt begraven.
Langs de Belgisch-Nederlandse grens zijn tijdens de Eerste Wereldoorlog
stroomdraden geplaatst, die aan ongeveer drieduizend (!) mensen,
waaronder Arend Seesink het leven hebben gekost.
1916 Bij
een ingrijpende restauratie van de Sint Martinuskerk in Wehl
wordt de grafzerk gevonden van Henrick van Hackfort (1475-1518),
die rondom het jaar 1500 bewoner was van het Kasteel Vorden. |
|
1917 De oorlog in Europa veroorzaakt ook in Wehl extreme armoede. Elders in Europa is de burgerellende vaak nog vele malen groter, getuige ook de aankomst van een groep ondervoede Oostenrijkse kinderen (afbeelding hiernaast) om in Nederland aan te sterken. |
![]() |
1918
Op maandag 27
mei meldt het persbureau Reuter dat de Spaanse koning alsmede Spaanse
ministers lijden aan een geheimzinnige aandoening, die later de
geschiedenisboeken ingaat als de Spaanse griep van 1918; een
aandoening waaraan wereldwijd 20 miljoen mensen sterven. Omstreeks 10 juli komt bij Zevenaar de Spaanse griep de Liemers
binnen, nadat in Elten en Emmerik enkele honderden gevallen van griep
zijn geconstateerd.
De wereldwijde influenza-epidemie teistert ook de Liemers.
De Graafschap-Bode van 19 november 1918 meldt: "Overal, in 't
binnenland hoort men van ziekte en sterven. In de dorpen luidt dag aan
dag de doodsklok".
Quarantaine-station Didam in 1918
Links: In het midden met een hoed op het hoofd staat de directeur van deze
inrichting: Dominee G. Stork
Rechts: Twee zieken, een verpleegster en het directeursechtpaar in de
spoorwagon
Zieke militairen worden in afzondering verpleegd in spoorwagons. Naast
influenza is tuberculose (vliegende tering) een besmettelijke aandoening,
die aan velen het leven kost.
1918 Op vrijdag 8 november wordt in Wehl de 80-jarige, alleenwonende, B. Ledderhof vermoord. Het motief is roof. Een bedrag van 160 gulden wordt buit gemaakt. De 23-jarige hoofddader J. Visser, bakkersknecht in Amsterdam, wordt later veroordeeld tot een gevangenisstraf van 12 jaar.
1918 Op maandag 11 november komt een eind aan een onvoorstelbaar bizarre en gruwelijke oorlog (Wereldoorlog I). Een groot deel van de Europese vooral mannelijke jeugd is afgeslacht. Naast de ongeveer 9 miljoen(!) dodelijke slachtoffers, zijn vele miljoenen levens geknakt en gezinnen kapot gemaakt. Nederland en ook de Liemers zijn de dans ontsprongen maar hebben wel de ontberingen (armoede) van de oorlog gekend.
1919 Op
30
april viert Wehl op grootse wijze een Vredesfeest. |
![]() Een beeld van Wehl omstreeks het vredesfeest |
![]() |
Bij het grootse vredesfeest op 30 april 1919 wordt ook de tiende
verjaardag van prinses Juliana en de honderdjarige
onafhankelijkheid gevierd. In het dorp zijn vier grote bogen
gemaakt. Op de afbeelding links: de boog voor het doktershuis.
Tevens wordt een grootse optocht gehouden. Het feestterrein is een weiland van
Lucassen aan de Laan naar Broekhuizen, waar voor de jongens
spelletjes zijn als zaklopen, aardappelen kruien en tonnetje
rijden en voor de meisjes bal rapen en touwtje springen.
|
1919 Omstreeks deze tijd wordt opnieuw
geprobeerd in Wehl een voetbalvereniging op te richten. Deze
keer onder de naam Concordia. Ook dit initiatief blijkt niet
succesvol. De mening overheerst dat jongeren zondags in de kerk in
plaats van op het voetbalveld thuis horen. Zo schrijft frater Thomas
Doodkorte in zijn opvoedkundige brochure "Ouders, houdt uw kinderen
van de voetbalmatch thuis". Wanneer bovendien enkele jaren later
door een brandje de kas verloren gaat, wordt tot opheffing van de
vereniging besloten. In 1931 wordt Concordia opnieuw opgericht.
Aanvankelijk lijkt het een succes maar door allerlei problemen wordt de
vereniging in 1935 opnieuw opgeheven. Begin 1937 wordt voor de vierde
maal een poging ondernomen om een voetbalvereniging in Wehl op
te richten. Ditmaal lukt het wel.
1920 Als gevolg van grote massa's smeltende sneeuw en overvloedige regen staat het water in de rivieren eind 1919 en begin 1920 uitzonderlijk hoog. Op 29 december loopt de Pannerdense waard onder. Via de Oude Rijn en de Wildt stroomt veel water naar de Oude IJssel, waardoor Wehl en Angerlo te maken hebben met wateroverlast. In Lathum gaat men op Nieuwjaarsdag 's morgens zoals gewoonlijk om 5 uur aan het werk(!), maar om 10 uur staat alles onder water. Begin januari 1920 kamperen op het Gelders Eiland honderden gezinnen op de dijken. Door een defect aan een sluis raken ook de dorpen Aerdt en Herwen onder water. In Herwen staat het water tot het dak van de zuivelfabriek.
![]() |
Tolkamer / Lobith januari 1920 |
1922 Herman
Moorman wordt burgemeester van Wehl. Hij zal dit
12 jaar tot 1934 blijven. |
|
1923 Door de opbloei van de veemarkt in Doetinchem wordt het aantal veemarkten in Wehl in 1923 teruggebracht tot twee, gelijktijdig met de twee plaatselijke kermissen. In 1939 wordt het aantal veemarkten echter weer uitgebreid tot acht en bovendien donderdags om de veertien dagen een varkensmarkt. Deze varkensmarkt wordt door concurrentie van Doetinchem en Didam in 1965 opgeheven. |
![]() |
1923 In Nieuw - Wehl, in deze tijd Achter - Wehl genoemd, wordt de in 1914 gestichte lagere school, omgezet in een R.K gemengde school, die tien jaar later wanneer de zusters een aparte meisjesschool openen een jongensschool wordt. In de jaren zestig worden beide scholen weer samengevoegd onder de naam "de Hoeksteen". |
![]() |
1924 In de nacht van maandag 11 op dinsdag 12 februari 1924 wordt de grote standerdmolen aan de Beekseweg in Wehl volledig in de as gelegd. De oorzaak van de brand van de molen, die stond op de plaats waar reeds in 1467 een voorganger heeft gestaan, is nooit opgehelderd. Na de brand wordt de molen niet meer herbouwd. |
![]() |
1924 Op donderdag
14 februari wordt Wehl opgenomen in het net van de G.T.M.
(Gelderse Tramweg Maatschappij) via het traject Doetinchem-Keppel-Wehl-Didam.
Door een gebrek aan passagiers wordt de lijn echter enige maanden
later alweer opgeheven. Pas na de Tweede Wereldoorlog krijgt Wehl
een definitieve aansluiting op de buslijnen.
1925 In Nieuw Wehl wordt een R.K. Kerk gebouwd. |
![]() |
R.K. Kerk en pastorie in Nieuw Wehl (1925) |
1925 Een legendarisch noodweer, bekend onder de naam stormramp van Borculo, trekt in de vroege avond van maandag 10 augustus over Brabant, via Nijmegen, Liemers en Achterhoek naar Twente en uiteindelijk naar Duitsland. Borculo wordt geteisterd door een onvoorstelbare tornado met een diameter van tussen de een en twee kilometer. Er vallen vier doden en tachtig gewonden. In de Liemers wordt vooral de buurtschap Dijk tussen Didam en Wehl zwaar getroffen.
Het dagblad "Het Vaderland" schrijft op 11 augustus: "Het hevige noodweer heeft gisteravond de buurtschap Dijk nabij Didam eveneens ernstig geteisterd. De bewoners van deze buurtschap zagen plotseling een hooge grijze zuil, welke steeds nader kwam, en welke op haar weg alles meesleurde. Niet minder dan elf woningen werden vernield. Een man en een vrouw werden tientallen meters weggeslingerd."
De avondeditie van de NRC schrijft, ook op 11 augustus 1925: "Gisteravond heeft zich in de omgeving van Didam een noodweer ontlast, zooals zelden in ons land is voorgekomen. Tegen halfzeven kwam de bui uit het Zuiden aanzetten. Een hevig onweer, gepaard met een slagregen, was de inleiding. Daarna kwam een stevige wind opzetten, die allengs in kracht toenam. Plotseling bemerkten de verschrikte bewoners van Didam, dat van de Zuidzijde, van den kant van de Babbericher Allee, een hoos kwam aanzetten, een wervelwind, die met geweldige kracht alles wat hij op zijn weg tegenkwam, in het rond smeet."
1926 Watersnood in de Liemers als gevolg van een dijkdoorbraak in Pannerden. Voor Wehl zal dit de laatste keer zijn dat men te maken heeft met wateroverlast van deze extreme omvang.
De gearceerde gebieden staan in het voorjaar van 1926 onder water. In Pannerden staat alleen de hoger gelegen boerderij van "Van Keulen" niet onder water. Op bepaalde plaatsen bereikt het water een hoogte van meer dan drie meter.
Ook landelijk trekt de watersnood grote aandacht. Mariniers schieten de bevolking te hulp. Op 7 januari 1926 brengt koningin Wilhelmina een bezoek aan Pannerden, om de situatie in ogenschouw te nemen. De bevolking van de Liemers is in het verleden vaak geconfronteerd met de gevolgen van hoog water. Andere hoogwaterjaren van de laatste 125 jaar zijn 1882, 1883, 1906, 1914, 1920, 1930, 1946, 1948, 1952, 1955, 1957, 1865, 1966, 1970 en 1995. |
|
1927 Op
vrijdagmiddag 11 februari wordt de nieuwe
R.K. pastoor, H.J. Holtslag (1874-1944), van de St. Martinuskerk
in Wehl feestelijk en enthousiast afgehaald. Bij het
station staan onder meer rijtuigen, ruiters, fanfare en leden
van de fietsclub "De Eendracht" opgesteld. Onder klokgelui,
marsmuziek en met een groot aantal belangstellenden langs de
route gaat de stoet naar de pastorie. Op het kerkplein neemt de
nieuwe pastoor vervolgens een vaandelhulde in ontvangst. |
|
1928 Dat er in deze tijd een enorm overschot aan onderwijsgevenden is, blijkt wanneer in april 1928 voor de vacature van onderwijzeres aan de R.K. school te Achter-Wehl zich veel meer dan honderd sollicitanten melden.
1928 In
de zeer vroege ochtend van woensdag 31 oktober breekt brand uit
in de nieuwe kapitale boerderij van de familie Th. Zweers in het
Meerenbroek te Wehl. De boerderij wordt volledig
verwoest. De schade is enorm, ondermeer de waakhond en 21
varkens komen in de vlammen om. |
![]() |
1929 Een van de zwaarste winters van de 20e eeuw. De hevige koude duurt van januari tot half maart. Er zijn vele meldingen van afgevroren oren en ledematen. Op 11 februari vriest in Steenderen een melkrijder tijdens zijn dagelijkse rit op zijn wagen dood. De problemen zijn overal groot, ook al door de veelal eenvoudige niet geisoleerde huizen, waardoor de snijdende vrieswind naar binnen waait. |
![]() |
Een beeld van de dichtgevroren Rijn bij Pannerden in 1929. Ook met auto's wordt over de Rijn gereden. |
1929 De positieve ontwikkelingen van de jaren twintig worden bijzonder wreed verstoord door de beurskrach op 29 oktober, het begin van een wereldwijde crisis, in de jaren dertig, die zijn weerga niet kent. |
|
1929 Op
zondagavond 13 januari 1929 omstreeks 20.00 uur ziet een
voorbijganger een verdacht schijnsel in de hervormde kerk in de
Grotestraat in Wehl. Direct wordt de gemeenteveldwachter
Van den Berg gewaarschuwd, die vervolgens met de koster naar de
kerk gaat waar inmiddels de vlammen hoog oplaaien. Het lukt om
de brand te blussen waardoor de schade beperkt blijft. Oorzaak
van de brand is vermoedelijk een stoof, die na de kerkdienst van
17.00 uur oververhit is geraakt, waardoor de kerkbanken vlam
hebben gevat. |
|
Op de achtergrond de Hervormde kerk in Wehl, waar op zondagavond
13 januari 1929 brand uitbreekt.
1930 De vereniging "Kevelaersche Processie de Lijmers" viert haar 60-jarig jubileum. Maria-bedevaarten naar het Duitse Kevelaer zijn sedert mensenheugenis erg populair onder de katholieken in de Liemers. Het jubileum wordt luister bijgezet door de komst van de Utrechtse aartsbisschop J.H.G. Jansen.
|
|
1931 In Nieuw-Wehl wordt een klooster gebouwd. Enkele jaren later in 1933 beginnen de zusters van Julie Postel uit Boxmeer een tweeklassige meisjesschool. |
|
1931 In Wehl wordt de openbare lagere school omgezet in een R.K. jongensschool, met de naam Sint Martinusschool. Sedert 1898 had Wehl al een R.K. meisjesschool. |
|
1932 De in de Liemers immens populaire Zevenaarse arts Jan G. A. Honig (1872 - 1958) wordt voorzitter van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij ter bevordering van de Geneeskunst (KNMG).
|
|
1933 Op dinsdag 27
juni wordt na een raadsbesluit de naam van het dorp Achter-Wehl
officieel gewijzigd in Nieuw-Wehl. Het verzoek om
naamswijziging is ingebracht door de pastoor van Nieuw-Wehl.
1933 Op zondagmiddag 17
december 1933 brandt het huis van de heer P. Koenen in het
centrum van Wehl tot de grond toe af. Doordat het windstil is
en de brandspuit snel ter plaatse is, kan de aangrenzende woning van
de heer Vreuls behouden worden.
|
|
1934 Jhr. Joannes
Ludovicus E.M. van Nispen tot Sevenaer volgt Hermanus F.
Moorman op als burgemeester van Wehl. |
|
Het college van Burgemeester en
Wethouders van Wehl in 1934 kort voor het afscheid van
burgemeester Moorman
V.l.n.r: wethouder R. van Haaren,
burgemeester H.F. Moorman, wethouder J.M. Rosmuller en
gemeentesecretaris M.B Alofs
Het afscheid van
burgemeester Moorman op donderdag 23 augustus 1934
Voorste rij v.l.n.r: de raadsleden
Peters,Thus, Melgers, wethouder Rosmuller, raadslid Vos, raadslid
Derksen, Jan Dammers en
echtgenote, burgemeester, Moorman, zoon Jan
Moorman en echtgenote, zoon Willem Moorman en echtgenote, wethouder
Van
Haaren, raadslid Van Straaten en
gemeentesecretaris Alofs
Op het bordes o.a: dierenarts Schieven,
dokter Blom, pastoor Holtslag en meester Vreuls
1935 Er bestaan gevorderde plannen om het Twente-Rijnkanaal door de Liemers te leiden. |
![]() |
Realisatie van het Twente-Rijnkanaal door de Liemers kan de lokale industrie een impuls geven. Het kanaal (zie plantekening) moet lopen ten zuiden van Wehl, Didam en Zevenaar en tussen Pannerden en Lobith uitmonden in de Rijn. Het plan is nooit gerealiseerd wellicht mede door de naderende Tweede Wereldoorlog. Ongeveer zeventig jaar later zal een in economisch opzicht uiterst omstreden plan "de Betuwelijn" wel geeffectueerd worden en de westelijke zijde van de Liemers splijten. |
1936
Op donderdagmiddag 2 april 1936 brandt het woonhuis,
winkel en cafee van de familie Lamers in het centrum van Wehl,
op de hoek van de Grotestraat en Beekseweg, volledig af. De
burgemeester en beide wethouders zijn er getuige van dat de
brandweer machteloos staat tegenover de enorme vlammenzee. |
![]() |
1936 Tussen
Didam en Wehl wordt een betonweg aangelegd. |
![]() |
1936 Op 15 september 1936 staan voor de rechtbank in Armhem terecht de gemeentesecretaris van Wehl alsmede een tweetal gemeenteambtenaren. Enkele maanden eerder, op 16 juni, had de gemeentesecretaris een echtpaar in de echt moeten verbinden maar aangezien deze elders een bruiloft wilde bijwonen, verzocht hij een ambtenaar de huwelijksplechtigheid te verrichten. Deze heeft dit gedaan. Zowel tegen deze ambtenaar als tegen een andere ambtenaar, die op dezelde dag een geboorteakte heeft opgemaakt zonder daarvoor de vereiste bevoegdheid te hebben, eist het Openbaar Ministerie (O.M.) een geldboete van 75 gulden. De gemeentesecretatis bekent de huwelijksakte te hebben ondertekend zonder bij de voltrekking aanwezig te zijn geweest. Het O.M eist tegen hem een gevangenisstraf van een week alsmede vijf jaar ontzegging van het recht een functie als ambtenaar van de burgelijke stand te verrichten.
1936 Medio december besluit het gemeentebestuur van Wehl om de plaatselijke scholen in verband met de heersende griepepidemie tot na de kerstvakantie te sluiten.
1937 Begin 1937 wordt voor de vierde keer getracht om in Wehl een voetbalclub van de grond te krijgen. Nadat eerdere pogingen in 1914, 1919 en 1931 strandden, lukt het deze keer wel. Hoewel de omstandigheden verre van ideaal zijn, de kleedruimte is een oude tramwageon van de Gelderse Tramwegen, redt voetbalvereniging Concordia-Wehl het deze keer wel.
( |
|
1938 Op
donderdag 3 maart wordt in Wehl een nieuw gemeentehuis
geopend; de bouwkosten bedragen f 22.000,=.
Het oude gememeentehuis wordt verkocht aan de hoogste bieder, Hermanus
Thijssen, voor een bedrag van 987 gulden. Na een ingrijpende
verbouwing, waarbij de karakteristieke buitentrap wordt verwijderd,
begint de nieuwe eigenaar een manufacturenwinkel in het pand, terwijl
de verdieping wordt verbouwd tot woning. In 1972 wordt Reinerus
Rosmuller, schoonzoon van Thijssen, de volgende eigenaar. Hij
verbouwt het tot cafetaria. In 1985 koopt de Didamse bakker bakker
Johannes Som het pand (Grotestraat 20) en start er na een ingrijpende
verbouwing een bakkerswinkel.
![]() |
Het
gemeentehuis in Wehl |
1938 Met de huisvesting is het in de eerste helft van de 20e eeuw ook in Wehl soms nog erg slecht gesteld, zoals blijkt uit de Graafschap-Bode van 1938.
![]() |
Uit de Graafschapbode (1938): "In de gemeente Wehl aan een smal wegje naar Nieuw-Wehl staat een steenen schuurtje: vier muren en een dak. Een vloer bezit het kot niet, evenmin behoorlijke vensters, of men zou de met planken dichtgespijkerde gaten voor zoodanig moeten houden. Van de dakpannen zijn er velen door de lieve jeugd stuk gegooid en de deuren kan men kwalijk nog zoo noemen ( ). Reeds ongeveer 10 jaar leeft Dien Damen hier ( )." Vergelijkbare toestanden kan men in de eerste helft van de 20e eeuw nog overal aantreffen.
|
|
1938 De
legendarische priester-redenaar Henri de Greeve SJ (1892 -
1974) richt de "Bond zonder Naam" op om de naastenliefde
te bevorderen. Voor zijn wekelijkse radio-uitzending het
Lichtbaken op zaterdagavond blijven veel katholieken ook in Wehl
graag thuis. |
|
1939 In de tuin van het broederklooster in Wehl wordt op 15 november een Mariakapelletje ingezegend door pastoor Holtslag. Ongeveer een halve eeuw later, in 1988, wordt het kapelletje verplaatst naar de Wilhelminastraat bij het zorgcentrum.
|
|
1939 Op zaterdagochtend 16 december breekt door onbekende oorzaak brand uit in de kapitale boerderij "Overdiek" van de familie Hebing in het Meerenbroek in Wehl.
|
|
1940 Willem F. G. L. Passtoors volgt Jhr. J. L. E. M van Nispen tot Sevenaer op als burgemeester van Wehl. Passtoors blijft burgemeester tot 1959 en wordt dan opgevolgd door Zeno M. Deurvorst.
|
![]() J. van Nispen tot Sevenaer burgemeester: 1934 tot 1939 |
|
1940 In
het voorjaar van 1940 neemt de
Duitse dreiging snel toe. Regelmatig vliegen Duitse
vliegtuigen over de Liemers. In de nacht van 10 mei begint
voor Nederland de Tweede Wereldoorlog.
In de strijd aan de Grebbelinie bij Rhenen
sneuvelt op 13 mei dienstplichtig soldaat Lambert
Span (30 jaar) woonachtig in Stokkum, geboren in
Wehl. Zijn lichaam is met andere gesneuvelde
militairen op 18 mei vlak bij het riviertje de Grift
gevonden en nog dezelfde dag op het ereveld (rij 6, graf 11)
in Rhenen begraven.
|
|
1941
Op maandag 26 mei 1941 bezoekt aartsbisschop Mgr. Jan de
Jong (1885 - 1955) de kostschool in Wehl. |
|
![]()
|
1941 De
gemeente Wehl koopt het Huis Broekhuizen om dienst te
doen als ambtswoning voor de burgemeester. Dertig jaar later
doet de gemeente het huis weer van de hand. |
|
1942 Ook in Wehl gaan de mensen in de eerste maanden van 1942 gebukt onder barre winterse omstandigheden in de koudste winter sedert 1789. De periode 18-27 januari 1942 is de koudste periode van tien dagen in de 20e eeuw. In de nacht van 26 op 27 januari worden minima gemeten van ongeveer -25 graden C. Mensen doen er alles aan om de kachels brandend te houden. De koude blijft tot in de derde week van maart.
1943 De op de hoek van de Didamseweg en de Jhr. De Bellefroidweg wonende Joodse dorpsgenoten Saartje en Betje Sloesser worden op 14 mei 1943 in Sobibor vermoord. Hun neef Levi Sloesser, die in eerste instantie door onder te duiken aan de Duitse deportatie weet te ontsnappen, wordt later door een landwachter als nog gearresteerd en overlijdt in februari 1945 in Vaihingen. |
|
1944 Vooral in
de maanden september en november krijgt Wehl te maken met oorlogsgeweld.
Bombardementen verwoesten en beschadigen een aantal panden.
![]() |
3
Stationskoffiehuis in Wehl (1930) |
1945 Eind maart wordt de echtgenote van
NSB-burgemeester Tolhoek van Wehl dodelijk getroffen door een
blindganger, geworpen uit een Engelse bommenwerper. Ook de heer F. van
Embden behoort tot de dodelijke slachtoffers.
1945 Op maandag 19, woensdag 21 en vrijdag 23 maart wordt Doetinchem gebombardeerd door Britse vliegtuigen waardoor het stadshart zwaar wordt beschadigd. Bijna tweehonderd mensen komen om het leven. Mogelijk zijn de Duitse plaatsen Isselburg en Anholt het eigenlijke doelwit, maar waarschijnlijker is dat een in Doetinchem aanwezige Duitse troepenmacht getroffen moet worden. |
|
1945
Op 1, 2 en 3 april wordt Wehl en omgeving door Canadezen
bevrijd van de Duitse overheersing. Vooral op Tweede Paasdag, 2
april, is er een felle strijd. Ten oosten van Wehl leveren
Canadezen slag met de Duitsers die zich fel verzetten. Hierbij
sneuvelen op Wehls grondgebied ongeveer 25 zeer jonge onvoorbereide
Duitse soldaten. Op 3 april is de gehele gemeente Wehl
bevrijd.
1947 Met 86 vorstdagen is 1947 de
strengste winter van de 20e eeuw. Sinds mensenheugenis
veroorzaken koude winters grote problemen. De snijdende vrieswind
waait door de eenvoudige niet geisoleerde woningen en dorpen worden
onbereikbaar. Vaak wordt melding gemaakt van afgevroren oren en
ledematen, soms ook van mensen die doodvriezen. Andere zeer koude
winters sedert 1870 zijn 1871, 1880, 1891, 1929, 1940, 1942, 1956 en
1963 geweest.
1947 Op
zaterdag 9 augustus maakt het blad "De Liemers" melding van het
door een jury bekroonde lied van juffrouw E.M.G. Heemskerk uit Wehl
als zijnde het nieuwe Liemerse Volkslied. |
![]() |
1947 Uit
het landbouwkundig rapport over de Liemers blijkt dat de
gemiddelde grootte van een boerenbedrijf in Angerlo 14 ha., in Didam 7
ha., in Duiven 12 ha., in Herwen en Aerdt 15 ha., in Pannerden 16 ha.,
in Wehl 7 ha., in Westervoort 9 ha. en in Zevenaar 8 ha.
bedraagt.
Het
binnenhalen van de oogst in de Liemers omstreeks het midden van de 20e
eeuw
1948 In Nieuw-Wehl wordt schutterij De Eendracht opgericht. Pastoor Van Ooyen staat hier niet achter en neemt het initiatief om schuttersgilde Koningin Juliana op te richten, hetgeen op 11 augustus 1948 een feit wordt. In de huidige tijd (21e eeuw) is schuttersgilde de schietvereniging Juliana.
1949 Meer dan zevenduizend bezoekers uit de Liemers luisteren op een stralende zondag (14 augustus) op een terrein in Nieuw-Dijk bij Didam in de openlucht naar een preek van de uiterst populaire priester-redenaar Henri de Greeve. Een van de vermaarde uitspraken van pater de Greeve is: "Verbeter de wereld, begin bij jezelf".
|
|
1950 In de tweede helft van de twintigste eeuw verandert er ook in Wehl op boerenbedrijven veel. In snel tempo worden landarbeiders, boerenknechten en trekdieren vervangen door machines. Veel werk gaat verricht worden door loonbedrijven.
|
|
1951 Op woensdag 1 augustus wordt schutterij St. Martinus opgericht. De oprichtingsvergadering van de schutterij, die oorspronkelijk stamt uit De Tol, een buurtschap tussen Wehl en Kilder, vindt plaats in cafe De Piethaan.
|
|
1952 Na
vanaf het allereerste begin in 1925 pastoor te zijn geweest
van de R.K. parochie in Nieuw-Wehl overlijdt op
woensdag 5 maart 1952 op 72-jarige leeftijd in het St.
Canisiusziekenhuis in Nijmegen pastoor Henricus van Ooyen.
|
![]() |
|
1953 De
IJssellinie, een reactie van de NAVO op de Russische
dreiging ten tijde van de koude oorlog, is operationeel en
blijft dit tot 1964. Deze linie, die in de beginjaren vijftig
is aangelegd, omvat een complex aan stuwen, die het mogelijk
maakt om het bij Lobith binnenkomende Rijnwater door de IJssel
naar het IJsselmeer te laten stromen waardoor een groot
gebied waaronder vrijwel de gehele Liemers, en dus ook Wehl,
onder water komt te staan. Op deze manier moet een eventuele
invasie van het Russische leger worden bemoeilijkt. Gelukkig
is de IJssellinie nooit in gebruik gesteld. |
![]() |
|
1953 De barakken, die beginjaren veertig gebouwd zijn voor de arbeiders, die graafwerkzaamheden verrichten voor de kanalisatie van de Oude IJssel en gedurende de laatste oorlogsdagen ook gebruikt zijn voor evacuees uit de Betuwe, worden ingezet voor de opvang van Molukkers. Het complex is in gebruik tot 1965, in welk jaar de laatste Molukkers van "De Kemp" vertrekken. |
|
1954 Pastoor Janssen wijdt in Didam de nieuwe Sint Martinus Mulo (later MAVO) in. De school vervult een streekfunctie; ook uit Beek, Loerbeek en Wehl komen leerlingen naar deze school. |
|
1955 In januari is sprake van grote wateroverlast. Een omvangrijk gebied tussen Wehl en Angerlo staat onder water.
1956 In Wehl gaat een R.K. Lagere Landbouwschool, met als hoofd M.H. Engels (1912 - 1993), van start.
1956 Pastoor
Smals wordt op het kerkplein massaal gehuldigd in verband met
zijn 45-jarig priesterfeest, zijn 12,5- jarig pastoraat in Wehl
en zijn 70e verjaardag. |
![]() |
1957 Omstreeks deze tijd wordt de in 1891 door de Eltense molenaar Scholten in Wehl gebouwde molen gesloopt. |
|
1958 Voelbalvereniging Concordia uit Wehl wordt kampioen in de 2e klasse afd. Gelderland en promoveert naar de 1e klasse. |
|
1958 De dorpskern van Wehl wordt aangesloten op waterleiding. In vergelijking met andere Liemerse dorpen is Wehl relatief laat: Duiven en Westervoort krijgen in 1952 water, Spijk in 1953, Angerlo in 1954, Groessen in 1954, Loo in 1954, Pannerden in 1954, Aerdt in 1961 en Herwen in 1961. |
|
1959 Op dinsdagmiddag 31 maart vindt in de buurtschap Nieuw-Wehl een tragisch ongeval plaats. Het driejarige jongetje B. Heitink, dat naast zijn vader op een boerenkar zit, wordt door een trap van een paard gedood.
1960 Op dinsdagavond 12 april brandt de kapitale boerderij van de familie B. Kaal in Wehl tot de grond toe af. Het vuur dat ontstaat in het achterhuis grijpt aangewakkerd door een straffe wind razend snel om zich heen, waardoor de brandweer weinig kan uitrichten. De totale schade bedraagt tweehonderdduizend gulden.
1961 Theodorus
(Theo) G. A. Hendriksen (1907 - 2001) wordt in 1961 op
voordracht van kardinaal Alfrink hulpbisschop van Utrecht.
Theo Hendriksen is geboren in 1907 in Nieuw-Wehl, als
oudste zoon in een katholiek gezin van vijftien kinderen. Op
dertienjarige leeftijd in 1920 begint hij het kleinseminarie
in Culemborg en in 1932 voltooit hij de priesteropleiding aan
het grootseminarie te Rijsenburg. Hij sterft op donderdag 20
december 2001 in Utrecht. |
|
1961 Op
donderdag 28 september 1961 geeft de gemeenteraad van Wehl
aan de weg, die loopt van de Groenestraat naar de Graaf Von
der Goltzstraat, de naam "Baron van Lamsweerdestraat".
|
|
1962
Aan het begin van 1962 gaat dokter Th. A. Blom, vanaf 1925
huisarts in Wehl, met pensioen. Blom is de eerste arts
geweest, die zijn hele werkzame leven Wehl trouw is
gebleven. Voor 1925 verbleven huisartsen een relatief gering
aantal jaren in Wehl. Als geen arts tevoren voelde Blom zich
Wehlenaar met de Wehlenaren.
|
![]() Vanaf 1936 tot zijn pensionering is bovenstaand pand (ontworpen door architect J. van den Hurk uit Didam) aan de Keppelseweg de praktijkwoning van dokter Blom. |
1962 Op donderdagochtend 22 maart ontstaat brand in de boerderij van de familie Buiting in de buurtschap Kleindorp in Wehl. De vlammen grijpen zo snel om zich heen dat de boerderij volledig vlam vat.
1963 Het
in het begin van de dertiger jaren gebouwde Mariaklooster
in Nieuw-Wehl wordt in 1963 verkocht aan de Stichting
Samivoz in Den Bosch, die er een instituut start voor
geestelijk gehandicapten onder de naam Fatima. |
|
1963
Vrij onverwacht overlijdt in het St. Josefziekenhuis in
Doetinchem op donderdag 14 maart Henricus A.J. Smals,
pastoor van de Sint Martinusparochie in Wehl. Op
maandag 18 maart wordt hij op het R.K. kerkhof in Wehl
begraven. |
|
1964 De ontdekking van het Groningse aardgas in Slochteren in 1959 veroorzaakt in de jaren zestig ook ingrijpende gevolgen voor de energievoorziening in de Liemers, waardoor kolenkachels ook in Wehl snel tot het verleden behoren.
![]() |
Minister Andriessen brengt op 9 juli 1964 een werkbezoek aan het Zevenaarse Broek (Zweekhorst), waar op dat moment een belangrijke aardgasleiding wordt aangelegd. |
1965
De laatste Zuid-Molukse families vertrekken in 1965 uit kamp
"De Kemp" in Wehl naar Apeldoorn. De barakken worden
daarna afgebroken. |
|
1965
Als gevolg van concurrentie van Doetinchem en Didam gaat
de varkensmarkt in Wehl ter ziele.
1966 Omstreeks deze tijd worden in veel katholieke kerken ook in de Liemers beelden uit de R.K. kerk verwijderd. Ook in Nieuw-Wehl vindt de pastoor dat kerkbeelden achterhaald zijn en uit de kerk verwijderd moeten worden. Parochianen, die het niet met deze "moderne" pastoor eens zijn, laten vervolgens kerkbeelden in de plaatselijke carnavalsoptocht meerijden. De woedende pastoor geeft de koster vervolgens de opdracht om de beelden te vernietigen. De koster doet dit echter niet maar begraaft ze. Wanneer omstreeks 1990 deze beeldenstorm tot bedaren is gekomen, worden de beelden weer opgegraven en na reastauratie in de kerk teruggeplaatst.
1967 Bij verkiezingen voor de Tweede Kamer der Staten Generaal behaalt de Boerenpartij van boer Koekoek in Wehl ruim 19% van de stemmen. Een teken dat vooral veel boeren ontevreden zijn met het door de landelijke politiek gevoerde beleid.
1968 De zuivelfabriek
("botterfabriek") in Wehl, opgericht in 1894, fuseert
met Andi (Zuivelvereniging Angerlo-Dieren). Het blijkt het
begin van het einde want een jaar later sluit de zuivelfabriek
in Wehl voorgoed. |
|
1969 In Bilthoven overlijdt op vrijdag 24 oktober op 71-jarige leeftijd dokter Blom, huisarts in Wehl van 1925 tot 1962.
![]() |
Theodorus Blom is voor Wehl een markant huisarts geweest, die zich met hart en ziel heeft ingezet voor de lijdende mens. Hij is zeer invloedrijk. Bij de overgrote meerderheid van de Wehlse bevolking is hij zeer geliefd. Voor sommigen geldt hij als een controversieel mens. Kort na het overlijden van Blom wordt in Wehl een straat naar hem genoemd. |
1970 Nadat omstreeks 1970 het enthousiasme voor deelname aan processies afneemt, wordt besloten om in Wehl slechts eens per twee jaar, op de eerste zondag na Pinksteren, een processie te houden.
![]() |
Wehlse
processie in 1930 |
1971 In
Wehl houdt de Christelijke School na ruim veertig jaar
op te bestaan. De School met de Bijbel, in 1929 van start
gegaan, wordt samengevoegd met de plaatselijke St.
Hendricusschool. |
![]() De School met de Bijbel in Wehl |
1971 Op
het sportveld van Wehl voetballen voor het eerst
dames een voetbalwedstrijd. Onder zeer grote publieke
belangstelling spelen dames van Concordia, onder leiding van
coach Teun Segers, tegen de dames van Kilder, die met 2-0
weten te winnen. De dames, die in de jaren zeventig bij de
damesafdeling van Concordia spelen, zijn o.a. Marijke
Kemperman, Leny en Dorry Hoksbergen, Hanny Kock, Annie
Teunissen, Frida Volman, Betsie Peters en Gerda Rutjes. |
![]() Voetballende dames bij vv Concordia omstreeks 1973 |
1972 Op
zondag 5 november 1972, viert Mgr. Th. G. A. Hendriksen (1907
- 2001), geboren te Wehl en de eerste bisschop uit
deze gemeente zijn 40-jarig priesterschap. Op donderdag 28
september 1972 besluit de gemeenteraad om de Deutseweg op die
heugelijke datum de naam "Mgr. Hendriksenstraat" te
geven. |
|
1973
Begin april vinden spelende kinderen in de bosrijke omgeving
van kasteel Keppel een plastic boodschappentas waarin een
babylijkje. Het blijkt te zijn van een 17-jarig meisje uit Wehl.
Niemand in haar omgeving, ook haar ouders niet, was op de
hoogte van haar zwangerschap. In de ouderlijke woning baarde
ze in eenzaamheid het kindje, terwijl haar ouders dachten dat
hun dochter ziek op bad lag. Direct na de geboorte wurgde de
wanhopige moeder de pasgeborene met een zakdoek. |
![]() |
1974 Op donderdag 10 oktober 1974 geeft de gemeenteraad van Wehl aan de nieuwe straat in het bestemmingsplan "Nieuw-Wehl II" de naam "Deutseveldweg" omdat het gebied waar het bestemmingsplan ligt in de 18e eeuw vermeld wordt als "Das Deutsche Feldt".
1975 Door het gereedkomen van de rondweg, Didam - Doetinchem met aftakking naar Kilder, mijdt het doorgaande verkeer de dorpskom van Wehl. Gelijktijdig komen in de gemeente Wehl de eerste verkeerslichten.
1975 Op 1 november sluit confectiebedrijf Berghaus in Wehl en Ulft, waardoor 350 mensen zonder werk komen.
1976 Op
zondag 30 mei 1976 behaalt de Wehlse voetbalvereniging
Concordia na een 1-0 overwinning op Rheden de K.N.V.B.-beker
van het district Oost. Trainer van het winnende elftal is Jan
Teunissen, de spelers zijn: Geert Teunissen, Eef van Hal, Jos
Bles, Bart Keurentjes, Rene Rosmuller, Tonnie Huijbers, Joop
Kuppens, Wim Pollmann, Jan Peters, Ben Rensen, Henk Kelderman,
Adrie Koster en keeper Theo Smeenk. |
![]() |
|
![]() |
1978 Op eerste paasdag, 2 april 1978, ontdekt landbouwer Bongers in de Weemstraat in Wehl een babylijkje. Het pasgeboren jongetje, dat in een badlaken is gewikkeld, moet blijkens het sectierapport ter plaatse zijn overleden.
1979 Drs.
J.W.A.M. Verlinden (1941 - 2012) wordt, naar later blijkt, de
voorlaatste burgemeester van de gemeente Wehl. Hij
blijft in deze functie tot 1986, in welk jaar hij burgemeester
wordt van de gemeente Renkum. |
![]() Jan Willem Verlinden (1941 - 2012) |
1984 Begin januari 1984 zoekt in de bossen rondom Wehl een peloton van de M.E. vergeefs naar de 70-jarige B. Harmsen uit Wehl. Op 10 januari 1984 wordt zijn stoffelijk overschot gevonden in het haventje van het dorpje Dornick (gemeente Enmmerich). Harmsen werd sedert 28 december 1983 vermist toen hij per fiets op weg was naar zijn verzekeringsagent in Zeddam. Een misdrijf wordt uitgesloten geacht.
1985 Op maandag 15 juli 1985 is het exact honderd jaar geleden dat de spoorlijn, die Wehl met Zevenaar en Winterswijk verbindt, werd geopend. |
|
1986 De broers Wim en Wiro van Heugten in februari 1986 een uiterst informatief boek uit over het Land van Kleef, een gebied waar de Kleefse enclaves in de Liemers, waartoe Zevenaar, Duiven en Wehl behoorden, eeuwenlang verbonden zijn geweest.
|
|
1986 De
laatste kloosterzusters verlaten het Rosaklooster in Wehl.
Het klooster, oorspronkelijk een in 1893 door burgemeester
Henri Baron van Lamsweerde gebouwd woonhuis, is in latere
jaren door hem geschonken aan de Zusters Dominicanessen onder
de voorwaarden dat het naar zijn zus Rosa wordt genoemd en
altijd aan een goed doel verbonden dient te blijven. In 2011
gaat in het voormalig klooster een tehuis voor daklozen van
start. |
![]() Rosaklooster in Wehl (1940) |
Het Rosa-klooster in Wehl
in het begin van de 20e eeuw
1987 Roeland van den Boorn wordt burgemeester van Wehl. Hij blijft dit tot de gemeente Wehl op 1 januari 2005 opgaat in de gemeente Doetinchem waardoor hij de geschiedenis ingaat als de allerlaatste burgemeester van Wehl.
1988 Op donderdag 21 april 1988 besluit de gemeenteraad van Wehl om het plein/plantsoen bij de RABO-bank te noemen naar broeder Alipius. Op deze wijze wil de raad haar waardering uitspreken voor de vele decennia dat Alipius Bekkers (1909 - 1984) zich als onderwijzer, EHBO-docent, koordirigent, jeugdleider en plaatselijk historicus heeft ingezet voor de lokale gemeenschap.
|
![]() |
1988 Op zaterdag 25 juni wordt het Nederlands voetbalelftal Europees kampioen na een 2-0 overwinning op Rusland in het Olympiastadion in Munchen. De stemming in heel Nederland is uitgelaten. Ook in Wehl heerst euforie met overal feestende mensen en toeterende auto's.
|
|
1989 Op 21 maart 1989 wordt het gebouw van de "Boerenbond" in Nieuw-Wehl gesloten. Vele decennia heeft het een belangrijke plaats ingenomen in het sociale leven en was het een belangrijk trefpunt van boeren, waar zij hun producten aanboden en hun inkopen deden.
1991
Het damesvoetbal van voetbalvereniging Concordia splitst zich
af en op 1 juli wordt in Wehl de
vrouwenvoetbalvereniging FC Gelre opgericht. |
![]() Elftalfoto, eerste seizoen van FC Gelre (1991/1992) |
1992
In Wehl wordt een nieuw gemeentehuis in gebruik
genomen. Het is het derde en tevens het laatste gemeentehuis
in de geschiedenis van Wehl, dat dertien jaar later
ophoudt een zelfstandige gemeente te zijn. |
![]() Gemeentehuis van Wehl omstreeks 1999 |
1994
Begin
september wordt bakker Hans Som uit Wehl in het Oostenrijkse
Wels Europees kampioen broodbakken.
1996
Voorafgaande aan de realisatie van het
bestemmingsplan Hessenveld in Wehl wordt een nederzetting met
bebehorend grafveld uit de derde en vierde eeuw na Christus onder het
zand vandaan gehaald en in beeld gebracht. De grote animator van dit
oudheidkundig onderzoek, waarin een belangrijk stuk van de Wehlse
geschiedenis naar voren komt, is Alex Koster. Aangenomen kan worden dat
de nederzetting op het Hessenveld is bewoond door een groep Bataven,
door de Romeinen Chamaven genoemd, waarvan het gebied heeft gereikt van
de Utrechtse Heuvelrug tot voorbij de huidige Duits-Nederlandse grens.
1996 Muziekvereniging
A.M.D.G. uit Wehl viert haar honderdjarig bestaan. Ter
gelegenheid hiervan verschijnt de uitgave "100 Jaar A.M.D.G.". |
|
1997 De
in 1986 door molenaar Henk Ruyling van de familie Senders
gekochte molen "Bernadette" in Wehl wordt grondig
gerestaureerd. |
![]() |
1998
Bij het eeuwenoude hagelkruis aan de Hagelkruisweg in Wehl
wordt op zondag 15 november 1998 een monument geplaatst, dat
de afhankelijkheid ook van de moderne mens aan de natuur en de
grote waarde van het dagelijks brood levend moet houden. |
![]() Hagelkruizen werden geplaatst na een misoogst door hagel en/of storm. In Wehl zijn tot in de jaren zeventig van de 20e eeuw op Hemelvaartsdag en de eerste zondag van september (de Wehlse Umdracht) processies gehouden. Bij het hagelkruis werd dan gerust, gepreekt en gebeden. Ook werden bij het hagelkruis brooduitdelingen gehouden. |
2000 De
voormalige stoomtimmerfabriek aan de Stationsweg in Wehl
wordt rijksmonument voor Cultureel Erfgoed. De in sobere
jugendstil-vormen in 1907 door Th.W.A. Damen (1876 - 1956)
gebouwde fabriek is aan het eind van de 20e eeuw
gerestaureerd. De vestigingsplaats bij het station was
destijds gekozen vanwege de transportmogelijkheden: het
gezaagde hout werd per trein naar Limburg vervoerd waar het in
de mijnen werd gebruikt als stuthout voor de mijngangen. |
![]() De in 1998 gerestaureerde stoomtimmerfabriek van Th. W.A. Damen |
2000 Ter gelegenheid van het 75-jarig jubileum van de R.K. parochie in Nieuw-Wehl schrijft Gerard M. van de Graaf, voormalig directeur van de Gemeentewerken in Wehl, het gedenkboek "Van Achterwehl naar Nieuw-Wehl, de geschiedenis van een dorp". Het jubileumjaar wordt overschaduwd door het overlijden van pater Willy Hoeben, die vanaf 1988 pastoor is geweest van de Nieuw-Wehlse parochie.
2001 Op
donderdag 20 december 2001 overlijdt op bijna 95 jarige
leeftijd in Utrecht Theodorus (Theo) G. A. Hendriksen (1907 -
2001), de eerste in Wehl geboren bisschop. |
|
2004 Op vrijdagmiddag 2 januari wordt onze regio opgeschrikt door een lafhartige moord. De 56-jarige eigenaar van het eeuwenoude Montferland in Zeddam, Henk Zinger, wordt tijdens een brute overval door messteken gedood. De 33-jarige dader, afkomstig uit Havelte, wordt enige maanden later veroordeeld tot 7 jaar gevangenisstraf en tbs.
|
|
2005
Wehl houdt op een zelfstandige gemeente te zijn en
wordt ten gevolge van een gemeentelijke herindeling bij
Doetinchem gevoegd.
|
|
2008
Bij de dodenherdenking op 4 mei houdt ook de burgemeester van de
Duitse zustergemeente Raesfeld een toespraak.
2009 De brandweer in Wehl viert haar 150-jarig bestaan.
2010 Op
zondag 4 april wordt voetbalvereniging De
Graafschap na een 3-2 overwinning op Go-Ahead Eagles uit
Deventer kampioen van de Eerste Divisie en promoveert naar de
Eredivisie. |
![]() De Graafschap kampioen van Eerste Divisie |
2011 Op 12 februari overlijdt Jasper W.
van Keulen (1984 - 2011), zoon van de uit Zevenaar
afkomstige Haagse huisarts Will van Keulen ten gevolge van een
noodlottig verkeersongeval in Milaan. Jasper is een uitzonderlijk
talent: op 23 jarige leeftijd is hij arts waarna hij zich
specialiseert tot vaatchirurg. In het kader van zijn aanstaande
promotie vertoeft Jasper tijdelijk in het buitenland als het tragische
ongeluk hem overkomt. Zijn gedrevenheid, gepaard met empathie,
tomeloze energie en intelligentie hebben zijn leven gekenmerkt.
Tegelijkertijd was hij bezig om in een welhaast logaritmische
versnelling de wereld te verkennen.
Jasper is een verre nakomeling van Nicolai / Nicolaas
Banning en Derres Moermans,
die omstreeks 1800 in Wehl leven.
|
|
2011
Ondanks de inspanningen van het actiecomite "Wehl Pikt Het
Niet", dat ruim drieduizend handtekeningen heeft verzameld
gaat in augustus 2011 de daklozenopvang Domus van het Leger
des Heils in het voormalige Rosaklooster in Wehl van
start. Het klooster is oorspronkelijk een in 1893 door de
Wehlse burgemeester Henri Baron van Lamsweerde gebouwd
woonhuis dat in latere jaren is geschonken aan de Zusters
Dominicanessen. |
![]() Voormalig Rosaklooster (2008) |
2013 Op zondag
5 mei 2013, 68 jaar na de bevrijding van Nederland, wordt in Wehl
een monument onthuld ter nagedachtenis van de Canadese soldaat
Norman Belveal en zijn kameraden, die Wehl hebben bevrijd van de
Duitse bezetter. Het monument is gelegen bij een nieuwe straat,
die voortaan zijn naam draagt.
|
|
2014 In
augustus 2014 is het exact een eeuw geleden dat een aantal
jongeren de eerste voetbalvereniging in Wehl hebben
opgericht. De club krijgt in 1914 de naam Sparta en
tot de oprichters behoren Jan Derk Kraayenbrink, Jan Manschot,
Harrie Polman en Jan Sanders. Na enige jaren gaat Sparta ter
ziele, maar korte tijd later omstreeks 1919 wordt een nieuwe
club gevormd onder de naam Concordia. De allereerste
jaren voetbalt Concordia op een veld in het Wehlse bos, het
Stilliwald. |
![]() Het elftal van Concordia Wehl in 1921, "das war einmal". |
2021 Op
zaterdag 17 juli 2021 bestaat de Hervormde Gemeente in Wehl
officieel driehonderd jaar. Ter gelegenheid hiervan verschijnt
van de hand van Thea en Willem Berendsen alsmede Frits
Kranenburg en Gerrie Wams het boek "Drie Eeuwen Protestantse
Kerk in Wehl". |
![]() |